Қазақ табиғатында оймен санада және ауыз екі сөзде ақылдың алтау ойдын жетеу  екені айтылады. Хакім Абай  «Көзінен басқа ойы жоқ, Адамның надан әуресі», - деген  өлең жолдарында бір ақылы көзіндегі ақымықтын суық ақылын айтып тұр. «Ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүрек» сөз жолдары ақылдың нұрлы болатының білеміз. Рухқа бағынған иман өлшеміндегі осы нұрлы ақыл. Нәпсіге үйренген суық ақыл. Хакім Абай ірі ойшыл, әрі дана. Әр өлең жолдары аяғынан тік тұрған бір-бір кітап. Іші алтын сырты күміс пайымды батыр ойлармен , өткір тілді пәлсапалы хикметтерден тұрады. Хакім Абай шығармасы ілім. Осы ілімнен ақылдың суық, жай, нұрлы, кемел болатының байқаймыз. Ақылдың алтау екені белгілі жіктеу айтылмаған. Негізінде ақыл біреу, өзегі мәйегі де біреу. Жақсы мен жаманды, адал мен арамды, рух пен нәпсіге келгенде аты жағынан бөлінуді көреміз.

Ақыл төмендегіндей кемелденеді:                     Ой жетеу:

1. Балауса ақыл                                           1.  Балауса ой
2. Суық ақыл                                               2. Тұрлаулы ой
3. Жәй ақыл                                                 3.  Қалыпты ой
4. Нұрлы ақыл                                             4. Жетілген ой
5. Кемел ақыл                                              5. Тиянақты ой
6. Дана                                                          6.  Кемел ой

                                                                            7.  Ойшыл

       Ой дамыған сайын сана жетіледі. «Қазақ балаға сана бер, Сана бермесен ала бер», деуінде баланың тәрбиесіне  жастайынаң жіті мән беруді аманаттайды. Оның ішінде «Ұядан нені көрсен, ұшқанда соны аласын»,  деп ата-ананың өз тәрбиесі балаға үлгі болуын қатты ескерте талап етеді.

 Әлһамды!

Имам Мейрам қажы