Қашаған Күржіманұлы (1841 – 1929) – XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың бас кезінде өзінен бұрынғы Абыл мен Махамбет қалыптастырған дәстүрдің нәрлі өнегесіне қаныға, оны ілгері дамытқан әйгілі ақын. Оның жырлары Қазақстанға ғана емес, Орта Азия республикаларына, Иран, Ауғанстан, Түркиядағы қазақтар арасына кең тараған.
Қашаған Ташауыз қаласына шектес қазақ ауылында 1841 жылы каңтардың 7-інде дүниеге келген.
Ақынның сын семсеріне ілінгендер – тек байлар ғана емес, қулық пен сұмдықты өмірдің мәні санаған саудагерлер мен дүмше молдалар, даңғой атқамінерлер мен әділетсіз билер. Ақынның «Қуаңдаған қу Бисен», «Мұстахқа», «Домбыраның қақпағы», «Сараң сұпыға» дейтін өлеңдері де сараңдық пен суайттық сияқты адам бойындағы сиықсыз мінездерді сынауға арналған. Сын-сықақ түрінде келетін бұл өлеңдердің өзегінде зілді кекесін жатады. Оның «Қарашұбар ала ешкі» дейтін өлеңі де өткір сатираның үлгісі.
Ілияс ақын: «Қашаған – жүйрік жырау, елдің тілі», – деп текке айтпаған. Ол – сыншыл, тура, өткір, сықақ мәнді шығармаларымен танылған айтулы бұқара жыршысы. Оның ақындық, жыршылық өнерінен замандастары мен өзінен кейінгі талай өнерпаздар өнеге алған.
Қабиболла СЫДИЫҚҰЛЫ,
Филология ғылымының кандидаты
БАСТАПҚЫ СӨЗ
Атам бір қайтты дүниеден,
Бес жаста жетім қалдырды,
Басыма қайғы салдырды.
Анам көрді жесірлік,
Өзім көрдім жетімдік,
Сүйтіп басым қаңғырды.
Алты жаста еліктім,
Жеті жаста желіктім.
Сегіз жасқа келгенде,
Бала болдым көрікті.
Тоғыз жасқа келгенде,
Қадір білер ағалар:
"Шырағым, жүр!" – деп ерітті.
Он төрт жасқа келгенде,
Балалықты тастадым.
Он бес жасқа келгенде,
Таяқ алып қолыма,
Қойымның түстім жолына.
Табанға шарық байладым,
Жұмысқа басты сайладым.
Орынбор деген қалаға
Сергей деген көпестің
Серкелі қойын айдадым.
Барған жерім айтайын:
Ақсу, Шаған, Дере тау,
Соларды көрдім есен-сау.
Ор деген судың бойымен
Қарашекпен бардым жағалап.
Електің бойын жайладым,
Қара сухар шайнадым.
Жабағыдан сырыған бөркім бар,
Жүдеп жүрген көркім бар.
Көрдеубайлар қамайды,
Қойға бар деп сабайды,
Бармасқа қандай еркім бар?!
Көрдеубайдан таяқ жеп,
Бір күні жаман сорладым,
Қөзімнің жасы парлады.
Қайтайын десем – ел алыс,
Қасымда болмай бір таныс,
Астымда болмай бір тайым,
Жабығып қатты зарладым.
Бір күні ұйықтап жатқанда
Қара кісі келіп: "Тұр, – деді, –
Мойныңды маған бұр", – деді.
Сол кісі және сөйледі:
"Қашаған, балам, көзіңді аш,
Өнер бердім – жұртқа шаш.
Таяғыңды тастап, қойдан қаш,
Барың болса, пайдаға ас.
Жырдан болар кәсібің,
Елден болар нәсібің.
Ұлықсат етіп сыйладым
Халықтың төр мен есігін!"
Батасын берді қол жайып,
Екі қолын мол жайып.
Ұлықсат содан болған соң,
Жөнелдім сөзге мен байып.
Тартып кетті қолымнан,
Тұрғызып кетті орнымнан.
Қой соңында ертең қаңғырып,
Өлең айтып жаңғырып
Жүргенімде Сергейлер
Малай, жалшы балдарын
Жіберген екен ат беріп.
Үзеңгіге салдым аяқты,
Тастадым қолдан таяқты.
Азамат ерлер жақсы екен,
Есітіп сырттан аяпты.
Жетіп барсам сол жерге,
Ақ шатырдың астында,
Әдемі төсек үстінде,
Қымбат мәсі, кебісті
Кербездер отыр келісті.
Құралында жырладым,
Сөзімді айтқан сырладым.
Сонда да бейнет кетпеді,
Тағдырдың малай еткені.
Самарға барып біз тұрдық,
Бір ай сонда қой қырдық.
Бозқырау деген амалда
Жаман ауру тап болып,
Шомытты арба үстінде
Шалқамнан сұлық құладым,
Сағынып елді жыладым.
Мен содан елге жылыстым,
Еңбегімді еткен сыйлады
Өнерден дәулет жинадым.
Пікірлер