Астана қаласында Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының ұйымдастыруымен «Қазақ даласындағы дәстүрлі Ислам құндылықтары» тақырыбында VI республикалық имамдар форумы өтті. Басқосуда «Қазақ халқының дәстүрінде және Ислам дінінде отбасы құндылығы» тұғырнамасы қабылданды. Бұл құжат ерлі-зайыптыларға ерекше міндет жүктейді. 

Ерлі-зайыптылардың міндеттері – екі адамның отбасындағы өзара қарым-қатынасын, бір-біріне деген жауапкершілігін, және отбасылық өмірдің негіздерін қалыптастыратын маңызды моральдық және әлеуметтік ережелер. Қазақ халқының дәстүрінде ерлі-зайыптылар арасындағы міндеттер өте айқын және олар қоғамның тұрмыстық құрылымына негізделген.

Қазақ отбасында ерлі-зайыптылардың міндеттері бір-біріне құрмет, сенім, адалдық, жауапкершілік, және қолдау көрсету арқылы көрінеді. Ерлі-зайыптылардың әрқайсысы өз міндеттерін орындап, отбасының амандығы мен бақытты өмірі үшін жұмыс істейді.

Күйеудің басты міндеті – отбасының материалдық жағдайын қамтамасыз ету. Бұл оның отбасы мүшелерінің қажеттіліктерін қанағаттандыру, үйдің күнделікті шаруаларын жүргізу, азық-түлік, киім-кешек және басқа да қажетті заттарды сатып алу сияқты міндеттерді қамтиды. Қазақ халқының дәстүрінде ер адам отбасының асыраушысы болып саналған, сондықтан ол өз отбасын жеткілікті мөлшерде қамтамасыз етуге жауапты.

Отағасының тағы бір маңызды міндеті – отбасының қорғаушысы болу. Ол өзінің әйелін, балаларын және отбасының басқа мүшелерін сыртқы қатерлерден қорғауға міндетті. Қауіпсіздік пен қорғаныс – қазақ қоғамында күйеуге жүктелген негізгі жауапкершілік.

Ер жігіт әйеліне құрмет көрсетуі тиіс. Қазақ қоғамында әйелдің абыройы мен құрметі отбасының негізгі құндылықтарының бірі болып есептеледі. Күйеу әйеліне адал болуға, оның пікірі мен сезімдеріне құрметпен қарауға, сондай-ақ, оған сүйіспеншілік көрсетуге міндетті.

Отағасы тек жұмыс істеп, отбасының материалдық қажеттіліктерін қамтамасыз ету ғана емес, сондай-ақ үй шаруашылығында да көмек көрсетуі керек. Ер адам әйелінің ауыр жұмысына қолдау көрсетіп, кейде үйдегі жұмыстарды бөлісуге тиіс.

Күйеу тек отбасының асыраушысы ғана емес, балаларының тәрбиесіне де жауапты. Қазақ халқында ұрпақ тәрбиесі үлкен маңызға ие болғандықтан, күйеудің міндеттеріне балаларына жақсы тәрбие беру, оларды дұрыс жолға салу да кіреді.

Әйелдің негізгі міндеттерінің бірі – үйде тәрбие ісімен айналысу. Ол үйдің күтімімен, тазалығымен, балаларының тәртібімен айналысады. Қазақ дәстүрінде әйелдің басты рөлі үй шаруашылығын жүргізу және үйде тыныштық пен үйлесімділікті сақтау болып саналады.

Әйел күйеуіне құрмет көрсетуге міндетті. Ол күйеуінің пікіріне құлақ асуы, оның шешімдерін қолдауы, сондай-ақ отбасының игілігі үшін оның айтқанын орындауы қажет. Әйелдің күйеуіне деген құрметі отбасы ішіндегі ынтымақтастықтың негізі болып табылады.

Әйелдің ең басты міндеті – балаларды тәрбиелеу. Қазақ отбасында әйел балаларға жауапты болып саналады, оларды дұрыс тәрбие мен білім беру, ұлттық дәстүрлер мен мәдениетті үйрету, балалардың психологиясына ерекше назар аудару әйелдің міндетіне кіреді. Әйел балаларына мейірімділік, сүйіспеншілік көрсетуі керек, оларды өмірге дайындауы тиіс.

Әйелдің тағы бір маңызды міндеті – үй шаруашылығын жүргізу. Ол отбасының тамағын дайындау, киімдерін жуып, үйді жинау сияқты міндеттерді атқарады. Әсіресе ауылдық жерлерде әйел үй шаруашылығын жүргізу мен мал шаруашылығына да қатысуы мүмкін.

Әйел үйдегі жақсы көңіл-күйді сақтау, күйеуінің және балалардың эмоционалдық қажеттіліктерін қанағаттандыру міндетін де атқарады. Ол отбасының ішіндегі тыныштықты сақтауға, отбасы мүшелерінің бір-біріне деген сүйіспеншілігін қалыптастыруға жауапты.

Ерлі-зайыптылар арасындағы ең басты міндет – өзара сенім мен адалдық. Қазақ дәстүрінде неке өзара адалдық пен сенімнің негізінде құрылуы тиіс. Ерлі-зайыптылар бір-біріне адал болуға, ешқандай сыртқы факторлар немесе қиындықтар олардың арасындағы сенімді бұзбауға тиіс. Ерлі-зайыптылар бір-бірін әрдайым қолдап отыруы керек. Бұл тек материалдық көмек қана емес, эмоционалдық және психологиялық қолдау да болуы тиіс. Бір-біріне қиындықтарда қолдау көрсету, қуанышта бірге болу – отбасының маңызды құндылықтары.

Ерлі-зайыптылар бір-біріне өмірлік серік болып, әрдайым бір-бірінің қасынан табылуы керек. Олар бірге қуаныш пен қайғыны бөлісіп, ортақ мақсаттарға жету үшін күш-жігерін біріктіреді.

Ерлі-зайыптылардың міндеттері – екі адамның, яғни күйеуі мен әйелі арасындағы сыйластық, жауапкершілік, адалдық, қолдау мен сүйіспеншіліктің негізінде қалыптасқан құндылықтар. Қазақ дәстүрінде ерлі-зайыптылар өзара міндеттерін дұрыс орындап, бір-біріне құрмет көрсеткенде ғана отбасындағы тыныштық пен бақытты өмірді сақтай алады. Ерлі-зайыптылардың міндеттерін орындау қоғамның моральдық негіздерін сақтауға, ұрпақ тәрбиесіне және қоғамдағы үйлесімділікке қызмет етеді.

«Қазақ халқының дәстүрінде және Ислам дінінде отбасы құндылығы» құжатында ерлі-зайыптылардың осындай өзара міндеттері жазылған және бала тәрбиесіне де баса назар аударылған. Қазақ қоғамында отбасы ежелден бері қасиетті ұғым саналады. Ол тек туыстық қатынасты ғана білдірмей, бірліктің, ізеттіліктің, жауапкершіліктің негізі ретінде қалыптасқан. 

Исламдағы отбасы ұғымы – қоғамның іргетасы. Отбасы берік болса, қоғам да тұрақты, тыныштықта болады. Сондықтан мемлекет пен үмбеттің тыныштығы әрбір отбасынан басталады. Ислам діні отбасыға өте үлкен мән береді. Ол – адамның рухани дамуы мен дүниелік өмірінің тыныштығы үшін қажет. Шариғатқа негізделген отбасы – берекенің, мейірімнің және имандылықтың ордасы. Осы себепті әрбір мұсылман отбасы құру мен оны сақтап қалуға жауапты. Ислам дінінде отбасы – қоғамның рухани және материалдық тірегі. Пайғамбарымыз Мұхаммед (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын): «Мүминдердің ішінде иманы ең кемелі мінезі көркем болғаны. Ал, мінезі ең көркемі жұбайына жақсы мінез танытқаны», – деген.  

Қазақ отбасында тәрбие бірінші орынға қойылған. «Ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілерсің» деген мәтел бала тәрбиесінің қаншалықты маңызды екенін көрсетеді. Халқымыз баланы кішкентайынан елге сыйлы, білімді, еңбекқор, намысты болып өсуге баулыған. Әсіресе, үлкенді сыйлау, кішіге қамқор болу, сөзге шешен, іске шебер болу міндетті қасиеттер деп есептелген.

Форумда қабылданған бұл құжат болашақ күйеу мен келінді ақ некеге адалдық танытуға үндейді. Өйткені Исламда неке ұғымы – ер мен әйелдің арасындағы заңды әрі өмірлік келісім. Ол ер мен әйелдің өз еріктерімен өмір бойы бірге ғұмыр кешуін сақтайтын, материалдық һәм рухани байланыс. Қасиетті Құранда: «Өздерің ұнатқан әйелдерге некелесіңдер ... », – деп айтылған («Ниса» сүресі, 3-аят). 

Ал ардақты пайғамбарымыз (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын): «Уа, жастар қауымы! Кімнің мүмкіндігі жетсе үйленсін. Себебі үйлену көзді арамнан сақтайтын, абыройдың жойылуынан қорғайтын ең жақсы нәрсе», – деп, некелесудің жеке адам үшін де, қоғам үшін де пайдалы екеніне, адамзатты жауапкершілікке тәрбиелейтініне назар аударады. Сондықтан некелесу ерге де, әйелге де белгілі бір жауапкершілікті жүктейді.

Исламда неке ер мен әйелдің ғана емес, бүкіл қоғамның игілігі үшін жасалады. Некенің арқасында сенімге, жауапкершілікке, махаббат пен құрметке негізделген отбасы құрылады.

Қорыта айтқанда, бүгінде қазақ отбасында дәстүрлі құндылықтар өзгергенімен, негізгі ұстанымдар сақталып келеді. Қалалық өмір салты мен жаһандану әсерінен кей отбасыларда шағын отбасы моделі (ата-ана және балалар) басымдық алған. Дегенмен, үлкенді сыйлау, отбасы ынтымағы мен туған-туысты қадірлеу қазақтың қанына сіңген қасиеттер ретінде өз мәнін жоғалтқан жоқ.

Естай АЙТУҒАНҰЛЫ,

ҚМДБ-ның Қарағанды облысы бойынша бас имамы