Намаз дегеніміз - құлшылық, пенденің құдіреті күшті Құдайға еткен мінәжаты. Ал, мінәжат пен құлшылықты ықыласпен орындаудың маңызы зор. Бұған іштей ниет ету арқылы қол жеткізуге болады. Сондықтан, намазға тұрған адамның іштей ниет етуі шарт[2].

Құран Кәрімде:

وَمَا أُمِرُوا إِلَّا لِيَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ

 «Оларға тек дінді Аллаға арнап, ықыласпен Оған құлшылық ету... бұйырылды», – делінген[3].

Хазірет Омардың риуаяты бойынша Пайғамбарымыз (с.а.у.):

إِنَّمَا الأعْمَالُ بِالنِّيَّاتِ وَإِنَّمَا لِكُلِّ امْرِئٍ مَا نَوَى

 «Амалдар ниетке байланысты, әркімнің ниетіне қарай беріледі...», – деген[4].

Яғни, нақты қай намазды оқитынымызды ниетпен білдіргеніміз жөн екенін осы хадистен де ұғуға болады. Сахаба Ибн Масғұдтың (р.а.):

عن عَبدِ اللِه بن مسعود قالَ وَحَافِظُوا عَلَى نِيَّاتِكُمْ فِي الصَّلاةِ. رواه الطَبَرَانِي فيِ الكَبِيرِ وَرِجَالُهُ رِجَالُ الصَحِيحِ

«...Намазда ниетті жоғалтпаңдар»[5], – деген сөзі де намазда ниеттің маңызды екенін көрсетеді.

Имамға ұю – намазын алда тұрған имамына «тапсыру» деген сөз. Олай болатын себебі, Пайғамбарымыз бір хадисінде:

عن جابر بن عبد الله رضى الله عنه قال: "قال رسول الله (صلى الله عليه وسلم): الإِمَامُ ضَامِنٌ ، فَمَا صَنَعَ فَاصْنَعُوا ". رواه الطبراني، و دارقطني في زوائد اسناده حسن

«Имам (намаздарыңа) кепіл. Ол не істесе, соны істеңдер!» – деген[6]. (Хасан)

Тағы бір хадисте:

 رواه الطبراني رجاله موثقون«الإمامُ ضَامِنٌ والمُؤَذِّنُ مُؤتَمَنٌ»

«Имам (жамағат намазына) кепіл. Ал, азаншы (оған көпшілік) сенім артқан кісі»[7].  (Хадис жеткізі тізбегі қуатты).

Ендеше, имамның артында тұрып, оған намазын «тапсырғысы» келгендер сол әрекетіне ниет етуі шарт. Өйткені, жоғарыда келтірілген хадисте амалдардың ниетке байланыстылығы айтылған.

Сахаба Әбу Һұрайра (р.а.) риуаят еткен бір хадисте Пайғамбарымыз (с.а.у.): 

عن أَبي هُرَيرَةَ، قال: قال َرسُولُ اللهِ (صلى الله عليه و سلم): " إِنَّمَا جُعِلَ الإِمَامُ لِيُؤْتَمَّ بِهِ ، فَإِذَا كَبَّرَ فَكَبِّرُوا ، وَإِذَا رَكَعَ فَارْكَعُوا ، وَإِذَا قَرَأَ فَأَنْصِتُوا ".

«Сөзсіз имамға ұю керек. Егер «Аллаһу әкбар», десе, сендер де солай айтыңдар. Ал, қашан Құран оқыса, (намазда) тыңдап тұрыңдар!»[8], – деген. (Сахих)

 «Қайдан (жолға) шықсаң да, жүзіңді құбылаға (Мәсжид Харам) жаққа қарат. (Әй, мүміндер!) Қайда болсаңдар да, (намазда) жүздеріңді солай қара-тыңдар»[9], – делінген.

1. Құбылаға жүзін қаратуға мүмкіндік болмаса[10], өзіне ыңғайлы жаққа бет бұрады. Құранда:

«Шығыс та, батыс та, әр тарап Аллаға тән. Сондықтан, қай жаққа бет қаратсаңдар да Алланың жүзі (разылығы) сол жақта»[11], – делінген.  

2. Құбыланың қай жақта екенін білмеген кісі білетіндерден сұрауы тиіс. Егер ешкім білмесе немесе сұрайтын адам болмаса, өз жорамалына сүйенеді. Намаз оқып болғаннан кейін дөп басып, дәл топшалай алмағаны анықталса, қайта намаз оқудың қажеті жоқ[12]. Ал, намаздың үстінде есіне түссе, құбылаға жүзін туралап, намазын жалғастыра береді[13].

 Бұған дәлел: Ибн Мажәнің «Сүнән» кітабында Абдулла әкесі сахаба Амир ибн Рабиғадан (р.а.) естіген мынадай хадисті риуаят етеді: 

عن عبد الله بن عامر بن ربيعة عن أبيه قال كُنَّا مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فِي سَفَرٍ ، فَتَغَيَّمَتِ السَّمَاءُ وَأَشْكَلَتْ عَلَيْنَا الْقِبْلَةُ ، فَصَلَّيْنَا وَأَعْلَمْنَا ، فَلَمَّا طَلَعَتِ الشَّمْسُ إِذَا نَحْنُ قَدْ صَلَّيْنَا لِغَيْرِ الْقِبْلَةِ ، فَذَكَرْنَا ذَلِكَ لِلنَّبِيِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ ، فَأَنْزَلَ اللَّه : فَأَيْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ

«Біз Алланың елшісімен (с.а.у.) сапарға шыққан едік. Аспан бұлтты болғандықтан құбыланы анықтау қиынға соқты. Бет бұрған жағымызға белгі қойып, намазымызды оқыдық. Күн шыққаннан кейін (қарасақ) құбыладан басқа жаққа қарап оқыппыз. Сол жағдайды Пайғамбарымызға айтқанымызда мына аят түсті: «Қайда бет бұрсаңдар да Алланың жүзі (разылығы) сол жақта»[14] (хасан).  

(Бұл хадистің Дарақұтни риуаят еткен нұсқасында Пайғамбарымыз: «Оқыған намаздарың үшін сауап алдыңдар», – деген).

عن أبي هُرَيْرَةَ عن النبي  صلى الله عليه وسلم  أَنَّهُ قال: وَأَقِيمُوا الصَّفَّ في الصَّلَاةِ فإن إِقَامَةَ الصَّفِّ من حُسْنِ الصَّلَاةِ

 «Саптарың түзу болсын. Саптың түзулігі намаздың көркемдігінен»[15].

Жабир ибн Сумрадан риуаят етілді:

عن جابرِ بنِ سَمُرةَ، قال: خرَجَ علينا رسول اللَّهِ - صلى الله عليه وسلم -، فقال:"ألا تصفون كما تصفُّ الملائكةُ عِندَ ربِّها؟ فقلنا: يا رسول اللَّه، وكيف تصفُّ الملائكةُ عِندَ ربِّها؟ قال: "يُتمُّون الصفوفَ الأولَى، ويتراصُّون في الصفِّ"

«Алла елшісі бір күні бізге: «Періштелердің Раббыларының құзырында сапқа тұрғанындай сапқа тұрмайсыңдар ма?» – деді. Біз: «Уа,  Алланың елшісі, періштелер Раббыларының құзырында сапқа қалай тұрады?» – деп, сұрадық. Алла елшісі: «Алдыңғы қатарды толтырмай тұрып, келесі қатарға өтпейтін және сапта бір-бірімен тығыз (жақын) тұрады».[16]

Ибн Омардан риуаят етілді:

عن ابن عُمَرَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ  صلى الله عليه وسلم  قال أَقِيمُوا الصُّفُوفَ وَحَاذُوا بين الْمَنَاكِبِ وَسُدُّوا الْخَلَلَ وَلِينُوا بِأَيْدِي إِخْوَانِكُمْ ولا تَذَرُوا فُرُجَاتٍ لِلشَّيْطَانِ وَمَنْ وَصَلَ صَفًّا وَصَلَهُ الله وَمَنْ قَطَعَ صَفًّا قَطَعَهُ الله

«(Алла олардан разы болсын!) Алла елшісі былай деді: «Саптарың түзу болсын, иықтарыңды түйіс-тіріңдер, араларыңда бос орын қалмасын. Араларың-дағы бос кеңістікті толтырғысы келген кісіге сығылысып, орын беріңдер немесе сапты түзеуге әрекет еткен адамның қолын қақпай, оларға жұмсақ болыңдар. Шайтанға бос жер қалдырмаңдар. Кім бос орынды толтыру үшін сапқа тұрса, Алла онымен жақсы қатынаста болады. Ал, кім де кім сапты үзсе, Алла да одан рақымын, нығметін үзеді».[17]

Бараа ибн Ъазибтан риуаят етілді. Ол былай деді: Алла елшісі (с.а.у.) сапты аралап жүріп кеуделеріміз бен иықтарымыздың түзулігін тексеріп көретін де былай дейтін: «Бытырап тұрмаңдар. Себебі, соның кесірінен жүректерің де ала-құла болады. Алла алдыңғы қатардағыларға рақым етіп, дәрежесін көтереді. Ал періштелер оларға игі дұға тілейді».[18]

عن الْبَرَاءِ بن عَازِبٍ قال كان رسول اللَّهِ  صلى الله عليه وسلم  يَتَخَلَّلُ الصَّفَّ من نَاحِيَةٍ إلى نَاحِيَةٍ يَمْسَحُ صُدُورَنَا وَمَنَاكِبَنَا وَيَقُولُ لَا تَخْتَلِفُوا فَتَخْتَلِفَ قُلُوبُكُمْ وكان يقول إِنَّ اللَّهَ وَمَلَائِكَتَهُ يُصَلُّونَ على الصُّفُوفِ الْأُوَلِ

Жоғарыда келтірілген риуаяттардан Алла елшісінің (с.а.у.) намазда қатарлардың түзу әрі жинақы болуына және алдыңғы қатар толмай жатып, келесі сапқа тұрмауға қаншалықты көңіл бөлгендігін байқаймыз. 

Алла елшісі жоғарыда Әбу Дәуідте келтірілген риуаятта және басқа да хадистерде сахабалардың тобықтарының бір-біріне тиіп-тимегендігіне емес, иықтар мен көкіректердің сапты бұзбауына, арада бос жер қалмауына, саптың жинақы әрі түзу болуына назар аударған. Сондықтан, иықтарын бір-біріне түйістіргеннен кейін  екі аяқтың арасын ары кетсе екі жауырынның арасындай қашық ұстауы тиіс. Екі аяқ арасының арақашықтығы Шафиғи мәзһабында бір қарыс, Мәліки және Ханбалидағы мәзһабтардағыдай, яғни, көзге ерсі көрінетіндей алшақ емес, дененің тепе-теңдігін сақтайтындай «орташа» болғаны жөн[19].

Ал, Ханафи мәзһабы бойынша намазда тұрған кісі екі аяғының арасын тым жақындатпайды, ең кемі төрт елі қашық ұстайды.

Қиямда тұрғанда екі аяқты бір-біріне тигізе тақамауға қатысты дәлелге келсек, Нәсәиде жеткен хадистің бірінде

عن أبي عبيدة أنَّ عَبدَ اللهِ رَأَى رَجُلاً يُصَلِّي قَد صَفَّ بَينَ قَدَمَيهِ، فَقَالَ: خَالَفتَ السُّنَّةَ...، رواه النَّسَائِي

Сахаба Абдулла ибн Аббас екі аяғын бір-біріне тигізе тақап, намаз оқып тұрған кісіні көргенде оған: «Сен сүннетке қайшы келдің...»[20], – деді.

Және Ибн Әби Шәйбәнің риуаят етуінде Ғуәйна ибн Абдрахман ибн Жәушәнның айтуы бойынша әкесі Әбдірахман мешітте екі аяғының арасын тақап, намаз оқып тұрған кісіні көріп былай деді:

قال عوينة بن عبد الرحمن: كنتُ مَعَ أَبي في المَسجِد فرأى رَجَلا صَافا بَينَ قَدَمَيهِ فَقال ألزَقَ إحداهُما بِالاُخرى لَقَد رأيتُ في هذا المسجدِ ثَمَانِيةَ عَشَرَ مِن أصحابِ النّبيّ صَلّى الله عليه و سلم ما رَأيتُ أحَدا مِنهُم فَعَلَ هذا قَطّ."

«Анау екі аяғын бір-біріне тигізе тақап алыпты. Мен мына мешітте он сегіз сахабаны көрдім, біреуі де бұлай істемеген еді»[21].

Кейбіреулер  сахаба Нұғман ибн Бәшир және Әнәс ибн Мәліктен жеткен риуаятты негізге алып, аяқтарының арасын тым алшақ ұстауды сүннет, деп, ойлайды. Алайда, аты аталған сахабалардың риуаяттарын талдаған уақытта бұл пікірдің қате екеніне көз жеткіземіз. Ендеше, бұл риуаяттарға аз-кем талдау жасап көрелік.

النعمان بن بشير:فقال(صلى الله عليه و سلم):اقيموا صفوفكم ثلاثا... رَأَيتُ الرَّجُلَ مِنَّا، يُلزِق ُكَعبَهُ بِكَعبِ صَاحِبِهِ.

عن أنس، عن النبي (صلى الله عليه و سلم) "أقيمُوا صُفُوفَكُم، فإنِّي أَرَاكُم مِن وَرَاءِ ظَهري." وَ كَانَ أَحَدُنَا يُلزِقُ مَنكَبَهُ بِمَنكَبِ صَاحِبِهِ، و قَدَمَهُ بِقَدَمِهِ.

Сахаба Нұғман Пайғамбарымыздың «Саптарыңды түзеңдер», деп, үш рет айтты...», – дейді. Ал, сахаба Әнәстің хадисінде Пайғамбарымыз (с.а.у.): «Сапта-рыңды түзеңдер, сөзсіз, мен сендерді артымнан да көріп тұрмын», – деген [22].

Бұл хадисті риуаят еткен соң сахаба Нұғман өз сөзімен «فلقد رايت الرجل منا –  Шындығында, біздің арамыздан кейбіреулер тобығын өзгенің тобығына сүйкеп, тигізе тақайтынын көретінмін...» десе, сахаба Әнәс бұл хадисті жеткізген соң «وكان احدنا  يلزق – арамызда кейбіреуі иықтары мен аяқтарын қатарлас адамға тигізе тақайтын...» деп, өз сөзін қоса жеткізген. Яғни, бұл – хадис емес, жеткізуші рауидің сөзі.

Аты аталған сахабалардың сөздерінен намазда аяқты алшайтып ұстау керектігіне қатысты үкім шығаруға негіз болатын дәлелді таппайсыз. Зер салып қараған адам мынадай тоқтамға келеді:

1. Сахаба Әнәс риуаят еткен хадисті Әбу Һұрайра да риуаят еткен[23]. Алайда, ол «аяқтарын тақайтын» деген сөзді қолданбаған. Ендеше, осы хадисті естіген Әбу Һұрайраның қасында тұрғандар аяқтарын тақамайтын.
2. «Кейбіреуі» дегенді бөліп-жарып, әдейі тырнақшаның ішіне алып айтуымыздан аңғарған-дарыңыздай, бұл – сахабалардың барлығы бірдей аяқ-тарын бір-біріне тигізе тақамағандығына дәлел бола алады. Егер Пайғамбарымыздың бұйрығы болса, яки, Өзі жасаған ісі болса, өзге сахабалар да солай етер еді. Себебі, Алланың елшісі: «Менің қалай намаз оқығаныма қарап, сендер де солай оқыңдар», – деген.
3. «Тақайтын еді» және «көретін едім» деген тіркестерден байқағанымыздай сөйлем өткен шаққа құрылған. Яғни, сол кезден кейін ешкім бұл әрекетті қайталамаған. Бұл жайында әйгілі ғұлама хадисші Ибн Хажар әл-Асқалани (Хижри 773-852 ж.) Сахих Бұхариге жазған түсіндірмесінде жоғарыда аты аталған сахаба Әнәс риуаят еткен хадиске түсініктеме беру барысында былай дейді:

قوله: "وكان أحدنا إلخ" وأفاد هذا التصريح ان الفعل المذكور كان في زمن النبي صلي الله عليه وسلم

«Әнәстің «арамыздағы кейбіреулер» деген сөзінен мұндай жағдай тек Пайғамбарымыздың (с.а.с.) тұсында ғана болғанын айғақтайды»[24].

4. Алла елшісінің (с.а.у.) ешбір хадисінде «аяқтарыңды бір-біріне тигізе тақаңдар» – деп айтылмауы, бұл іс-әрекеттің шариғат талабы емес екендігін анық білдіреді.
5. Аталмыш хадистердегі сахабалардың сөздері саптың тығыз болуының қаншалықты маңызды екенін көрсету үшін айтылған.

[1]. Маусули әл-Ханафи, Ихтияр – 1/157-бет.

[2]. Илә әс-Сүннә – 2/173-бет.

[3]. «Бәйина» сүресі, 5-аят.

[4]. Бұхари, Кітаби Бұдыл Уахи; Сахих Мүслім, 3530-баб, №1907 хадис.

[5]. Табарани риуаят еткен; Илә әс-Сүннә, 2/174-бет.

[6]. әл-Хайсами, Мәжмәғуз-зауаид: Бабу әл-Имаму Дамин. (Хасан хадис); Зауаиду Сүнәни Даруқутни – 457-хадис.

[7]. әл-Хайсами – №1902 хадис; Тирмизи, Әбуәбул Әзән: №207 хадис.

[8]. Дарақұтни сүнәні, Имамға ұйиу бабы – 2/115-бет, №1243 хадис. Сахих.

[9]. «Бақара» сүресі, 150-аят.

[10]. Ұшақ немесе автобус, пойыз сияқты қоғамдық көліктерде намаз оқу қиынға соғатындықтан отырған күйі намазын оқи беруіне рұқсат. Бұл арада құбыланы іздеу шарт емес.

[11]. «Бақара» сүресі, 115-аят.

[12]. Маусули әл-Ханафи, Ихтияр, 1/154-бет.

[13]. Әбдіғани әл-Ғаними әл-Мәйдани, әл-Лүбәб – 1/64-бет.

[14]. Ибн Мажә, №1020 хадис; Дарақұтни сүнәні, Намаз бөлімі, №1064 хадис; Тирмизи сүнәні, №345 хадис.

[15] Сахихул-Бұхари. 1-том, 253-бет. «Дәру Ибни Кәсир баспасы», Бәйрут, 1987 ж.

[16]. Сүлеймен Ибнул-Әшъас Әбу Дәуіт ас-Сажистани, Сүнану Әбі Дәуіт, 1-том, 177-бет. «Дарул-фикр» баспасы.

[17]. Сүлеймен Ибнул-Әшъас Әбу Дәуіт ас-Сажистани, Сунану Аби Дәуіт, 1-том, 177-бет. «Дарул-фикр» баспасы.

[18]. Сүлеймен Ибнул-Әшъас Әбу Дәуіт ас-Сажистани, Сунану Аби Дәуіт, 1-том, 177-бет. «Дарул-фикр» баспасы

[19]. Қ.Жолдыбайұлы «Дін мен діл», 2-том. Қосымша қараңыз: Уаһбатуз-Зухайли, әл-фиқһул-ислами уа адиллатуһ, 2-том, 882-бет. «Дарул-фикр» баспасы, Димашқ, 2006 ж.;

[20]. Нәсәи, әс-сүнәнул-кубра – 465 бет. 373-баб/968-хадис.

[21]. Ибн Әбу Шәйбә, Мұсаннаф, Китәбу салатит Тәтауғ; (153) 787 хадис.

[22] Фатхүл Қадыр. Сахих Бұхари, 76-бап, №725 хадис. 

[23] Һәйсәми, Мәжмәғуз-Зәуаид – 1/202-бет, №2493 хадис. Бұл хадисті жеткізу тізбегі қуатты.

[24] Асқалани, Фатхул Бари – 76-баб/725-хадис түсіндірмесі.

1. Ифтитах – бастау, жабық нәрсені ашу деген мағынаға саяды. Ифтитах тәкбірі – намазға бастарда алынатын тәкбір, яғни, ниет ете салысымен тік тұрып, «Аллаһу әкбар» сөзін айтып, құлақ қағуды білдіреді. Әрі бұны «Тахрима тәкбірі», деп те атайды[2]. Тахрима тәкбірі – харам етуші, тыйым салушы тәкбір дегенді білдіреді. Бұл дегеніміз – «Аллаһу әкбар» деп намазды басағаннан кейін, одан бұрыңғы уақыттағы рұқсат етілген іс-әрекеттерімізге тыйым салынады дегенді білдіреді. Намазды осылай бастау – парыз[3], онсыз намаз оқылмайды[4].

Хазірет Әлидің риуаят етуі бойынша Пайғамбарымыз (с.а.у.):

"مِفْتَاحُ الصَّلاةِ الطُّهُورُ ، وَتَحْرِيمُهَا التَّكْبِيرُ ، وَتَحْلِيلُهَا التَّسْلِيمُ " رواه ابو داود

 «Намаздың кілті – дәрет; Тахримі (намаз кезінде одан тыс әрекеттерден тыйылу) – «Аллаһу әкбар» деумен басталады; Намаз (екі жаққа) сәлем берумен бітеді, – деген[5].  (Сахих)

2. Ифтитах тәкбірін айтарда ер кісілер басбармақ-тары құлағының сырғалығына дейін келетін етіп қолдарын көтереді, бұл – сүннет[6]. Бұны орындаудың ең жақсы жолы – бармақты құлақ сырғалығына тигізу[7]. Бұған мына төмендегі хадистер дәлел:

«Сахих Муслим» атты хадистер жинағында риуаят етілген хадисте сахаба Мәлік ибн әл-Хуәйрис былай дейді:

عن مالك بن الحويرث" أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ ، كَانَ إِذَا كَبَّرَ ، رَفَعَ يَدَيْهِ ، حَتَّى يُحَاذِيَ بِهِمَا أُذُنَيْهِ..." . رواه مسلم

«Алланың Елшісі (с.а.у)(намазда) тәкбір айтқанда екі қолын құлағының тұсына дейін көтеретін....»[8].

Аталмыш хадис кітабында келтірідген тағы бір деректе сахаба Қатада Пайғамбарымыздың қалай тәкбір келтіргенін көріп, былай деді:

عَنْ قَتَادَةَ ، بِهَذَا الإِسْنَادِ ، أَنَّهُ رَأَى نَبِيَّ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ ، وَقَالَ : حَتَّى يُحَاذِيَ بِهِمَا فُرُوعَ أُذُنَيْهِ. رواه مسلم

«Ол қолын құлағының жоғарғы тұсына жететіндей етіп көтерді»[9].

Әйгілі хадисші әрі фиқһ ғалымы Имам Әбу Жағфар әт-Тахауи өзінің «Шарху Мағанил-әсәр» атты хадис еңбегінде сахаба Уәил ибн Хужрдың мына «сахих хадисін» риуаят етеді:

عن وائل بن حجر، قال: "رأيتُ رسولَ الله (صلى الله عليه وسلم) حِينَ يُكبّر لِلصّلاةِ يَرفَعُ يَدَيهِ حِيَالَ أُذُنَيهِ". رواه الطحاوي (طريقه صحيح)

«Мен Пайғамбарымыздың намазға тәкбір айтқанда екі қолын құлақ тұсына көтергенін көрдім»[10].

Нәсәийде Абдужаббар ибн Уәил (р.а) әкесінен мына хадисті риуаят еткен:

عَن عَبدِ الجَبَّارِ بنِ وَائل عن ابيه اَنَّهُ رَأَى النَّبِيّ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ و سلَّم  إِذَا افْتَتَحَ الصَّلَاةَ رَفَعَ يَدَيْهِ حَتَّى تَكَادَ إِبْهَامَاهُ تُحَاذِي شَحْمَةَ أُذُنَيْهِ. رواه النسائي (الحديث في نفسه صحيح)

«Әкесі Алла елшісінің (ифтитах) тәкбір келтірген кезде екі қолын басбармақтары құлақ сырғалығының тұсына келетіндей етіп көтергенін көрген»[11].  

 Бұл хадиске Нәсәи өзінің «әс-Сүнәнүл-күбра» атты еңбегінде «Сахих», яғни, «сенімді» деп баға берген.

Сонымен қатар, Имам Бұхаридің «Қурратуль ай-найн» атты хадис кітапшасында сахаба Барра (р.а.) былай дейді:

عن البَرَّاء رضى الله تعالى عنه قال:"كَانَ النَّبِيُّ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ يَرفَعُ يَدَيهِ إذَا كَبَّرَ حَذْوَ أُذُنَيهِ"

«Пайғамбарымыз (с.а.у.) тәкбір айтқанда қолын құлақ тұсына дейін көтеретін»[12].

Тағы бір деректе әл-Хаким ән-Нисабури өзінің «әл-Мүстәдрак» атты кітабында риуаят еткен хадисте сахаба Әнәс (р.а.) былай дейді:

عن أنس قال: رَأَيْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ كَبَّرَ ، فَحَاذَى بِإِبْهَامَيْهِ أُذُنَيْهِ...". رواه الحاكم. (إسناده صحيح، و لا أعرف له علة)

«Мен Пайғамбарымыздың тәкбір келтіргенін көрдім: Ол (с.а.у) (қолын көтергенде) екі басбармағын құлақ тұсына келтірді...»[13].

Бұл хадис жайында жоғарыда аты аталған ғұлама былай дейді: «Бұл айтылғандар Бұхари мен Мүслімнің хадис іріктеудегі талаптарына сай «сахих» жолмен келген. Аталмыш хадистен күмән тудыратындай нәрсені байқамадым».

Осы тақырыпқа қатысты басқа да риуаяттарды хадис кітаптарынан кездестіруге болады[14]. Ендеше, бұл айтылғандар ифтитах тәкбірінде қолды құлақ тұсына дейін көтерудің Алла Елшісінің сүннетінен алынғандығына дәлел бола алады.

Ал, тәкбір алғанда қолды көкірекке немесе иыққа дейін көтеру жайына келер болсақ, бұл қимыл Пайғамбарымыздың кезінде  әрдайым емес, кей жағдайда ғана жасалғанын айта кету керек. Бұған Ханафи ғалымдары сахаба Уаил ибн Хужрдың мына сөзін дәлел ретінде келтіреді. Әбу Дәуідте риуаят етілген сахих хадисте Уаил ибн Хужр былай дейді:

عن وائل بن حجر قال: " رَأَيْتُ النَّبِيَّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ حِينَ افْتَتَحَ الصَّلاةَ رَفَعَ يَدَيْهِ حِيَالَ أُذُنَيْهِ ، قَالَ : ثُمَّ أَتَيْتُهُمْ فَرَأَيْتُهُمْ يَرْفَعُونَ أَيْدِيَهُمْ إِلَى صُدُورِهِمْ وَعَلَيْهِمْ بَرَانِسُ وَأَكْسِيَةٌ ". رواه أبو داود. (صحيح)

«Мен Пайғамбарымызды ифтитах тәкбірінде екі қолын құлақ тұсына көтергенін көргенмін. Кейін  сахабаларға келгенімде намазға бастарда (алғашқы тәкбірде) қолдарын көкірек тұсына көтеріп жатты. Олардың үстерінде (суықта киетін) күләпаралы жамылғылары (капюшонды плащ) және қалың киімдері бар еді»[15].

Уәил ибн Хужрдың сөзіне қарағанда, сахабалар күн суық кезде киім ішінен қолдарын құлаққа дейін көтеру қолайсыздық тудыратындықтан көкірек тұсына дейін ғана көтерумен шектелген. Ал, күн жылы кезде құлақ тұсына дейін көтеретін. Демек, ең дұрысы – қолды құлақ тұсына көтеру.

Сондай-ақ, қолды иық деңгейіне дейін көтеруге байланысты хадисті былай түсінуге де болады. Қолдарын иық тұсына дейін көтерген кісінің саусақ ұшы құлағының сырғалық тұсына дөп келеді. Яғни, алақанын иық тұсына көтерген  кісінің саусақтары да құлақ тұсына дейін көтеріледі. Бұған дәлел ретінде Әбу Дәуіт пен Байхақидің хадис жинағындағы мына риуаятты келтіруге болады:

عن عبد الجبار بن وائل عن أبيه أَنَّهُ أَبْصَرَ النَّبِيَّ صلى الله عليه وسلم حِينَ قَامَ إِلَى الصَّلاَةِ رَفَعَ يَدَيْهِ, حَتَّى كَانَتَا بِحِيَالِ مَنْكِبَيْهِ, وَحَاذَى بِإِبْهَامَيْهِ أُذُنَيْهِ ثُمَّ كَبَّرَ ". رواه البيهقي و أبو داود

«Әбдіжаппар ибн Уәйл әкесінің мына сөзін былайша жеткізді. Әкесі былай дейді: «Пайғамбарымыз намазға тұрғанда қолын иық тұсына, ал басбармағын  құлақ тұсына дейін көтерді де «Аллаһу әкбәр» деді»[16].

3. Ер кісі тәкбір алғанда саусақтарын бүкпей, алақандарын құбылаға қаратып, ашып ұстайды[17]. Тирмизидің риуаят етуі бойынша сахаба Әбу Һұрайра (р.а.) былай дейді:

عن أبي هريرة كَانَ النَّبِيُّ صلى الله عليه وسلم إِذَا كَبَّرَ نَشَرَ أَصَابِعِهُ " رواه الترمذي (حسن) 

«Пайғамбарымыз (намазда) тәкбір алғанда саусақтарын бүкпейтін»[18] (Хасан хадис).

4. Қиямда сәжде жасайтын жерден көз айырмау – мұстахаб[19].

عن عائشة قالت:لما دَخَلَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ الْكَعْبَةَ مَا خَلَفَ بَصَرُهُ مَوْضِعَ سُجُودِهِ حَتَّى خَرَجَ مِنْهَا

Айша анамыз: «Пайғамбарымыз (с.а.у.) Қағбаға кіргенде намаз оқыды. Намазында сәжде жасайтын жерінен жанарын айырмаған еді», – дейді[20]. 

5. Көзді жұмып, намаз оқу – жеңіл мәкрүһ.

عن ابن عباس، قال: قال رسول الله (صلى الله عليه و سلم): "إِذَا قَامَ أَحَدُكُمْ فِي الصَّلاةِ فَلا يُغْمِضْ عَيْنَيْهِ".  رواه الطبراني                 

Абдулла ибн Аббас (р.а.) Алла елшісінің (с.а.у.): «Кім де кім намаз оқыса, көзін жұмбасын», –деген хадисін риуаят еткен[21].

Имам Бұхаридың (р.а.) «Қурратуль айнайн» атты шағын еңбегінде Бара ибн Әзіп (р.а.) есімді сахабадан риуаят етілген мына бір хадис келтірілген:

عَنِ البَرَّاء رَضِىَ اللهُ تَعَالَى عَنهُ قال: " رَأَيْتُ النَّبِيَّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: يَرْفَعُ يَدَيْهِ إِذَا كَبَّرَ ثُمَّ لَمْ يَرْفَعْ "رواه البخاري "

 «Пайғамбарымыз намазда алғашқы тәкбір айтқанда ғана қол көтеретін. Одан өзге уақытта қолын әлгіндей көтергенін көрмедім»[23].

Сондай-ақ, сахаба Абдулла ибн Мәсғуд жеткізген тағы бір хадисте:

قال عَبدُ اللهِ بنُ مسعود: أَلَا أُصَلِّي بِكُمْ صَلَاةَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ سَلَّمَ؟ فَصَلَّى فَلَمْ يَرْفَعْ يَدَيْهِ إِلَّا فِي أَوَّلِ مَرَّةٍ 

«Абдуллаһ ибн Масғұд: «Мен сендерге Алла елшісінің намазды қалай оқитынын көрсетейін бе? – деп, намаз оқыды. Намазда екі қолын тек намаздың басында ғана бір рет көтерді» [24]. (Сахих)

Имам әт-Тахауи өзінің «Мағанил Әсәр» атты хадис жинағында Алқамадан сахаба Абдулланың мына риуаятын келтіреді:

حدثنا ابن أبي داود، قال: ثنا نعيم بن حماد، قال: ثنا وكيع، عن سفيان، عن عاصم بن كليب، عن عبد الرحمن بن الأسود، عن علقنة، عن عبد الله، عنْ النَّبِيِّ صلى الله عليه و سلم : "أَنَّهُ كَانَ يَرْفَعُ يَدَيْهِ فِي أَوَّلِ تَكْبِيرَةٍ , ثُمَّ لاَ يَعُودُ".

«Пайғамбарымыз (с.а.у) намазда тек әуелгі тәкбірде қолын көтеретін де бұл қимылын қайталамайтын».[25].

Имам әт-Тахауиде келтірілген тағы бір риуаятта:

عاصِمُ بْنُ كُلَيْبٍ , عَنْ أَبِيهِ أَنَّ عَلِيًّا رضي الله عنه كَانَ يَرْفَعُ يَدَيْهِ فِي أَوَّلِ تَكْبِيرَةٍ مِنْ الصَّلاَةِ , ثُمَّ لاَ يَرْفَعُ بَعْدُ

«Әзірет Әли намаздың әуелгі тәкбірінде екі қолын көтеретін. Одан кейін көтермейтін», – делінген.[26]

Пайғамбарымыздың (с.а.с.) ең жақын сахабаларының бірі Әзірет Омар да намазда бір-ақ мәрте қолын көтеретін. Оған Әсуәдтің мына сөзі дәлел:

عَنْ الأَسْوَدِ , قَالَ : رَأَيْت عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ رضي الله عنه يَرْفَعُ يَدَيْهِ فِي أَوَّلِ تَكْبِيرَةٍ , ثُمَّ لاَ يَعُودُ , قَالَ : وَرَأَيْت إبْرَاهِيمَ , وَالشَّعْبِيَّ يَفْعَلاَنِ ذَلِكَ

«Мен Омар ибн Хаттабты намазда қолын тек әуелгі тәкбірде көтергенін көрдім. Ибрахим де, Шағби де сөйтетін»[27]

Сахаба Абдулла ибн Омардың намазға тұрғанда қолын алғашқы тәкбірде ғана бір-ақ мәрте көтеретіндігін Мүжәһид былайша жеткізеді:

ثنا أبو بكر بن عياش، عن حصين، عن مجاهد قال: " صَلَّيْت خَلْفَ ابْنِ عُمَرَ رضي الله عنهما فَلَمْ يَكُنْ يَرْفَعُ يَدَيْهِ إلَّا فِي التَّكْبِيرَةِ الآُولَى مِنْ الصلاة.

«Мен Ибн Омардың артында намаз оқыдым. Ол намаздың тек әуелгі тәкбірінде ғана екі қолын көтерген еді», – дейді ол[28].

Имам Әт-Тахауи: «Бұл хадис – сахих. Өйткені, хадис жеткізуші «рауилердің» арасында Әл-Хасан ибн Айяш деген кісі сенімді (сиқа) әрі хадис саласында беделді кісі», – дейді.

Тағы бір хадисте:

علقمة بن وائل عن ابيه: اَنَّهُ رَأَى رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه وسلم يَرفَعُ يَدَيهِ حِينَ يَفتَتِحُ، وَإذا ركَعَ، وَ إذا سَجَدَ. فقال إبراهيم: ما أرَى أَبَاكَ رَأَى رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَليهِ وَسلم إلَّا ذَلِكَ اليَومَ الوَاحِدِ. فَحَفِظَ ذَلِكَ، وَ عَبدُ اللهِ لَم يَحفَظ ذَلِكَ مِنهُ؟! ثُمَّ قَالَ إبراهيمُ: إنَّمَا رَفـعُ اليَدَينِ عِندَ افتِتاَحِ الصَّلاةِ". رواه دارقطني (و هو في "مسند" أحمد و ابن حبان و هو حديث صحيح)  

Бірде Алқама ибн Уаил әкесінің Пайғамбарымыздың (с.а.с.) алғашқы ифтитах тәкбірінде және рукуғқа, сәждеге барғанда қол көтергенін көргендігін риуаят етті. Сол жерде мұны естіген Ибраһим (р.а.) былай деді: «Сенің әкең Пайғамбарымызды тек сол күні ғана көріп, соны ойында сақтап қалған тәрізді. (Өйткені, үнемі пайғамбарымызбен бірге болған ғалым сахаба Абдулла ибн Масғұд Алла елшісінің  намазда қолын бір-ақ рет көтеретіндігін сахих жолмен риуаят еткен. Ендеше, пайғамбарымызбен аз ғана уақыт бірге болған Уайл пайғамбардың қалай намаз оқитынын есінде сақтап, Абдулла ибн Масғұд ұмытып кетті, деп, ойлайсың ба?![29]). Шындығында, қол намаздың басында ғана   көтеріледі», – деді»[30] (сахих). Бұл хадис Имам әт-Тахауиде де келтірілген.

Сахих Мүслімнен жеткен хадисте де сахаба Жәбир ибн Сәмура былай дейді:

عن جابر بن سمرة قال: " خَرَجَ عَلَيْنَا رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ ، فَقَالَ : مَالِي أَرَاكُمْ رَافِعِي أَيْدِيكُمْ كَأَنَّهَا أَذْنَابُ خَيْلٍ شُمْسٍ ؟ اسْكُنُوا فِي الصَّلَاةِ ". رواه مسلم

 «Пайғамбарымыз (с.а.у.) біз жаққа қарап: «Неге сендер асау аттың құйрығына ұқсап, қолдарыңды (қайта-қайта) көтеріп жатырсыңдар. Намазда тыныш тұрыңдар» – деді[31].

Сондай-ақ, Әбу Дәуіт өз еңбегінің «рукуғта қолды көтермеу» бөлімінде Әбу һұрайрадан (р.а.) мына сахих хадисті риуаят етеді:

عن ابي هريرة قال: " كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ إِذَا دَخَلَ فِي الصَّلَاةِ رَفَعَ يَدَيْهِ مَدًّا ". رواه أبو داود (صحيح)

«Пайғамбарымыз (с.а.у.) намазға бастағанда екі қолын бір-ақ мәрте көтеретін еді»[32]

Сонымен, аталмыш хадистер қолды тек алғашқы тәкбірде ғана көтерудің дұрыстығын дәлелдейді.

Бұл жайында Имам Ахмедтің хадис жинағында жеткен  риуаяттың бірінде Әзірет Әли (р.а.): 

عن أبي جُحيفة أن عليا رضي الله عنه قال: " السُّنَّة وَضعُ الْكَفِّ على الْكَفِّ في الصَّلَاةِ تَحْتَ السُّرَّةِ ". رواه إمام أحمد، وأبو داود، وابن أبي شيبة 

«Оң қолды сол қолдың үстіне қойып,  кіндіктен төмен байлау – сүннет»[34], – деген.

Сондай-ақ, тағы бір риуаятта сахаба Әбу Һұрайра (р.а.) былай дейді:

"أخذ الأكُفّ على الأكُفِّ في الصلاة تحتَ السُرَّةِ" رواه الدارقطني،

«Пайғамбарымыз (с.а.у.) бір қолын екінші колына қойып, кіндіктен төмен ұстап, қол байлады»[35].

Осы хадистерге сүйенген имам Ахметтің көзқарасы бойынша да қолды кіндіктен төмен байлау – сүннет»[36].

Қолды кіндіктен төмен байлау жайында Уаил ибн Хужр мынадай хадис риуаят етеді:

عن علقمة بن وَائِل بنُ حُجْرِ عن ابيه قال: رَأَيْتُ النَّبِيَّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ وَضَعَ يَمِينَهُ عَلَى شِمَالِهِ فِي الصَّلاَةِ تَحْتَ السُّرَّةِ". قال الشيخ أبو الطيب المدني في شرح الترمزي: هذا حديث قوي من حيث السند

 «Мен Пайғамбарымыздың намазда оң қолын сол қолының үстіне қойып, кіндіктен төмен байлағанын көрдім».

Әбу Тайып ибн Әбдіқадыр әл-Мәдәни «Тирмизидің Сүнәнына» жазған түсіндірмесінде: «Бұл хадис сенімді жолмен жеткен» [37], – дейді.

Ибн Әби Шәйбәның «Мусаннафф» атты еңбегінде Айша анамыздың көзін көрген табиғин, өз заманының ғұламасы Ибрахим ән-Нәхағи былай дейді:

عَنْ إبْرَاهِيمَ قَالَ : يَضَعُ يَمِينَهُ عَلَى شِمَالِهِ فِي الصَّلَاةِ تَحْتَ السُّرَّةِ

«(Намаз оқитын кісі) Қиямда тұрғанда оң қолын сол қолының үстіне қойып, кіндіктен төмен байлайды»[38]

Сондай-ақ, Басра қаласының ғұламасы, сахабалар-дың көзін көрген табиғин және көптеген хадисші ғалымдар тарапынан «Сенімді (Сиқа)» деген атаққа ие Лахиқ ибн Хамид Әбу Мижләз бұл мәселе жайында:

حَجَّاجُ بْنُ حَسَّانَ ، قَالَ : سَمِعْت أَبَا مِجْلَزٍ قَالَ : يَضَعُ بَاطِنَ كَفِّ يَمِينِهِ عَلَى ظَاهِرِ كَفِّ شِمَالِهِ وَيَجْعَلُهَا أَسْفَلَ مِنْ السُّرَّةِ

«(Намаз оқитын кісі) оң алақанын сол қолының үстіне қойып, кіндіктің астыңғы жағына байлайды», – деген.[39]

Қол байлау, яғни, оң қолдың басбармағымен және шынашағымен сол қолдың білезігін қапсыра ұстаудың дәлеліне келсек, Имам Бұхари «ат-Тарихүл-Кәбир» атты еңбегінде Әзірет Әлидің шәкірттерінің бірі – Ұқба ибн Зәбиянның мына сөзін риуаят етеді:

عَنْ عقبة من أصحاب عَلِيّ ، عَنْ عَلِيّ رَضِيَ اللَّهُ تَعَالَى عَنْهُ ، وضعها على الكرسوع

 «Әли (намазда қолын) білезігіне қойды»[40].

Ибн Әби Шәйбәнің риуаят етуі бойынша:

كَانَ عَلِيٌّ إذَا قَامَ فِي الصَّلاَةِ وَضَعَ يَمِينَهُ عَلَى رُسْغِ يَسَارِهِ

«Әзіреті Әли намазға тұрғанда оң қолын сол қолының білезігіне қоятын»[41]

Жалпы, ешбір мәзһабта қол көкіректің дәл үстіне қойылады деген пәтуа да, нақты дәйек те  жоқ. Қолды көкіректің үстіне қоюға байланысты келтірілген мына бір хадис оған дәлел бола алмайды.

عن وائل بن حجر قال : « صليت مع رسول الله صلى الله عليه وسلم ، ووضع يده اليمنى على يده اليسرى على صدره »

Муаууал ибн Исмағил Суфияннан, ал ол Асым ибн Кулаибтан, ал ол әкесінен, ал ол Уайл ибн Хужрдан риуаят етті. Ол былай деді: "Алла елшісімен бірге намаз оқыдым.  Ол ( с.а.у.) оң қолын сол қолына, оны көкірегінің үстіне қойды".[42]

Бұл хадис Хузайманың сахихында келген. Хадисті риуаят етушілердің бірі  Муаууал ибн Исмағил жайлы Ибн Хажар өзінің «әт-Таһзиб» атты кітабында имам әл-Бұхаридың «Мұнкарул-хадис», яғни, хадисі қабылданбайды дегенін келтірген. Ал, хадистің майталман шебері имам әз-Заһаби: «Ол сүннетке берік, аса шыншыл. Алайда, (хадис риуаят еткен кезде) көп қателеседі» десе, Ибн Сағд: «Ол сенімді (өтірік айтпайды). Бірақ, көп қателеседі»,–деп, оның осы кемшілігін айтып кеткен. Ал, хадис ғалымы әд-Даруқутни болса: «Сенімді. Бірақ, жаттау қабілеті нашар» – деген.  Сондай-ақ, Ибн әт-Түркмени, Әбу Хатым, Әбу Зәрға секілді хадис білгірлері де Муаууал ибн Исмағилдің көп қателесетіндігін айтқан.

Байқағанымыздай, "Алла елшісімен бірге намаз оқыдым.  Ол ( с.а.у.) оң қолын сол қолының үстіне, содан соң қолын көкірегінің үстіне қойды", – деген хадис сахих емес. Өйткені, хадисті бізге жеткізген Муаууал ибн Исмағил көп қателесетін  әрі жады нашар болғандықтан, ондай адамның айтқаны есепке алынбай-ды.

Муәууал ибн Исмағилдің риуаятының негізгі мәтіні, мазмұны Мұслимнің сахихында, Насаийдің сұнанында, Ахметтің мүснәдында, Тирмизиде, Ибн Мәәжада, әд-Даруқутнида және әл-Байһақида да бар. Бірақ, олардың ешқайсысында "қолын көкірегінің үстіне қойды", деп, айтылмаған. Тек оң қолын сол қолының үстіне қойды" деумен шектелген. Бұл жайлы Хафиз ибн Хажар әд-Дирая фи тахрижи ахадисил-һидаяда: «...Алла елшісі-мен бірге намаз оқыдым.  Ол ( с.а.у.) оң қолын сол қолына әкеліп, көкірегінің үстіне қойды" деген хадис Ибн Хузаймада келтірілген. Бірақ, Мүслімде бұл хадистің «көкірегінің үстіне қойды» деген жері жоқ»,- деген.[43]

Ендеше, Муәууал ибн Исмағилдің риуаятындағы "қолын көкірегінің үстіне қойды" деген жері "зияда", яғни, "артық". Жоғарыда хадис білгірлері Муәууал ибн Исмағилдің жадының нашар болуына байланысты көп қателесетіндігін айтып кеткен еді. Олай болса, бұл жерде Муәууал ибн Исмағил "қолын көкірегіне қойды" деген сөзді негізгі хадис мәтініне шатасып қосып отыр деуге әбден негіз бар. Хадис ілімінде  белгілі бір риуаят өзінен де жоғары дәрежедегі риуаяттарға қайшы келсе, ондай хадис  "шәәзз", деп, аталады. Ал хадистің сахих болуы үшін "шәәзз" болмауы шарт.[44]

[1]. «Бақара» сүресі, 238-аят.

[2]. М.Исаұлы, Қ.Жолдыбайұлы, Ислам ғылымхалы, 139-бет.

[3]. Марғинани, Хидая, Бабу Сыффатис-салә – 1/302-бет.

[4]. әл-Мәйдани, Лүбаб – 1/65-бет.

[5]. Әбу Дәуіт, Салә, №618 хадис; Тирмизи өзінің сүнәнінде бұл хадисты Әбу Сағидтан келген хадистен әлдеқайда дұрысырақ (асаһ) деген: Бабу: Сыффатус-салә, №238 хадис.

[6]. Марғинани, Хидая, Бабу Сыффатис-салә, 1/307-бет;

[7]. Мәйдани, Лиубаб, 1/67-бет.

[8]. Сахих Мүслім, Китабус Сала – (391) – 25-хадис.

[9]. Сахих Мүслім, Китабус Сала –(391) – 26-хадис. 183-бет.

"فرع الأذن": أعلاها

[10]. Имам Тахауи, Шарху Мағанил-Әсәр, 3/512-бет. әл-Айни шархы.

[11]. Нәсәи, Ифтитах, Тақырыбы:– 365-баб/958-хадис;  Әбу Дәуіт, №724 хадис. Хасан.

[12]. Имам Бұхари, Қурратул айнайн, №34 хадис.

[13]. әл-Хаким, Мүстадрак – 1/349-бет, (149) №822 хадис.

[14]. Табарани, «әл-Мұғжамул Кәбір»: 22/36 – №85; Даруқутни: 1/292 №14; Әбу Дәуіт: 1/315 – №957.

[15]. Әбу Дәуіт сүнәні – 728, 727-хадис. 2/49-бет.

[16]. Әл-Бахақи – 2/38-бет. №2306 хадис; Әбу Дәуіт - №724-хадис.

[17]. Айни, Биная шархул Хидая – 1/167-бет.

[18]. Тирмизи сүнәні –1/247-бет, 239-бабы.

[19]. Нурул Изах – 28-бет, Намаздың әдептері.

[20]. әл-Хаким, әл-Мүстадрак, Китабүл-Манасик, №1804 хадис.

[21]. Хайсами, Мәжмағуз-зәуәид – 2/192-бет, №2450 хадис.

[22]. Әбді Уәһһаб әл-Бағдади, Әт-Талқин фил фиқһи әл-Мәліки – 1/102-бет. У.Зухайли, Мәусуғатул фиқһил Исләми – 1/767-бет.

[23]. Имам Бұхари, Құрратул айнайн, №34 хадис.

[24]. Тирмизи сүнәні, «Пайғамбарымыз тек әуелгі тәкбірде қолын көтерді» деген... 191-баб – №257 хадис; Имам Ахмет мүснәді – №3551 хадис; Нәсәи – 332-бет/649-хадис. Әбу Дәуіт, Салә, 2/65 бет, 748-хадис.  (Сахих делінген).

[25]. Тахауи, Шарху Мағанил Әсәр – 4/164-бет.

[26]. Тахауи, Шарху Мағанил Әсәр – 4/164-бет.әл-Айни, Нүхаб: Шарху Мағанил Әсәр – 4/178-бет

[27]. Тахауи, Шарху Мағанил Әсәр – 4/190 бет. әл-Айни шархы  . (قَالَ أبُو جَعْفَرٍ : فَهَذَا عُمَرُ رضي الله عنه لَمْ يَكُنْ يَرْفَعُ يَدَيْهِ أَيْضًا إلَّا فِي التَّكْبِيرَةِ الآُولَى فِي هَذَا الْحَدِيثِ , وَهُوَ حَدِيثٌ صَحِيحٌ)

[28]. Тахауи, Шарху Мағанил Әсәр – 4/179-бет. әл-Айни шархы.

[29]. Зайлағи, Насбұр-Риуая, 1/397-бет.

[30].Дарақұтни, 2/45-бет, №1121 хадис. 2004 ж. Бейрут. Тағлиқ   Шұғайып Арнаут.

[31]. Мүслім, 27-баб/430-хадис.

[32]. Әбу Дәуіт, Рукуғта қолды көтермеу бөлімі, №753 хадис. Сахих хадис; Нәсәи, әс-Сүнәнул-кубра – 366-баб/959-хадис.

[33]. Мабсұт – 1/24 бет; Бахрур Раиқ – 1/528 бет; Нұрул Изах – 26-бет.

[34]. Имам Ахмет, №877 хадис; Әбу Дәуіт, Сала 2/70-бет, №756 хадис; Ибн Әби Шәйбә, «Мұсаннаф»: Китабус Сала (165) 403 – 13-хадис,

[35]. Дарақұтни сүнәні – 1098-хадис. 2/32-бет.

[36]. Ибн Құдама, әл-Мұғни, 1/514-бет.

[37].Тухуатул Ахуәзи би Шархи Тирмизи 252-хадис түсіндірмесі.

[38] Ибн Әби Шәйбә, «Мұсаннаф»: Китабус Сала (165) 403 – 7-хадис,

[39].Ибн Әби Шәйбә, «Мұсаннаф»: Китабус Сала (165) 403 – 10-хадис,

[40]. әт-Тарихул Кәбир лил-Бұхари: Бабуз Зо’, عقبة بْن ظبيان;

( الكُرْسُوع ): طرف الزَّند الذي يلي الخِنصر، وهو الناتئ عند الرُّسْغ (المعجم الوسيط)
анат. запястный конец локтевой кости. (Баранов  Арбаско-Русский словарь)  

[41]. Ибн Әби Шәйбә, «Мұсаннаф»: Китабус Сала (165) 403 – 8-хадис,

[42]. Мұхаммед ибн Ысқақ ибн Хузайма, Сахиху ибн Хузайма 1-том, 243-бет. «әл-Мактабул-ислами» баспасы, Бәйрут, 1970 ж.

[43]. Ахмет ибн Әлі ибн Хажар Асқалани, Әд-Дирая фи тахрижи ахадисил-һидая, 1-том, 128-бет. «Дарул-мағрифа» баспасы, Бәйрут.

[44] Қ. Жолдыбайұлы, Дін мен діл – 2.

«Сүбханакәллаһумма уә бихамдикә, уә тәбәракәс-мукә, уә тағала жаддукә, уә лә иләһә ғайрук»

" سُبْحَانَكَ اللَّهُمَّ وَبِحَمْدِكَ وَتَبَــارَكَ اسْمُكَ وَتَعَالَى جَدُّكَ وَلا إِلَهَ غَيْرُكَ "

(Мағынасы: «Я, Алла тағалам! Сені тәсбих етіп (күллі кемшіліктерден пәк, кемел екендігіңді айтып) пәктеймін. Саған «хамд» айтып мадақтаймын. Сенің көркем есімің аса мүбәрак. Сенің ұлылығың аса жоғары. Сенен басқа ешбір құдай жоқ»).

Бұл жайында сахаба Әбу Сағид әл-Худри былай дейді:

كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّه عَلَيْهِ وَسَلَّمَ إِذَا قَامَ إِلَى الصَّلاةِ بِاللَّيْلِ كَبَّرَ ثُمَّ يَقُولُ سُبْحَانَكَ اللَّهُمَّ وَبِحَمْدِكَ وَتَبَــارَكَ اسْمُكَ وَتَعَالَى جَدُّكَ وَلا إِلَهَ غَيْرُكَ. رواه ترمذي قال: حديث أبي سعيد أشهر حديث في هاذا الباب..

«Пайғамбарымыз түнде намазға тұрғанда тәкбір айтып, мынаны оқитын «Сұбханакәлаһумма уә бихамдикә, уә тәбәракәсмукә уә тағала жаддукә уә лә иләһә ғайрук...»[1].

   Сондай-ақ, хазірет Омар ибн Хаттабтың ифтитах тәкбірінен кейін осы дұғаны оқығандығы деректерде  келтірілген[2].

فَإِذَا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّجِيمِ . سورة النحل-  ٩٨

Намазда «бисмилләны» айту мәселесі

1. Ханафи мәзһабы бойынша Құранда келген барлық «бисмиллә» Құран аяты болып есептеледі. Өйткені, Құран парақтарында уахи ретінде жазылғанның бәрі – аят. Мұнда талас жоқ. Демек бисмиллә да Құран парақтарында жазылғандықтан, оны да аят деуіміз заңды. Сол себепті, ғұсылы жоқ кісілер мен хайыз және нифасты әйелдердің «бисмилләны» Құран аяты ретінде оқуларына болмайды, тек бір істі Алланың атымен бастау мақсатында немесе жәй дұға ретінде айтуларына рұқсат.
2. Ханафи мәзһабында «Бисмиллә» фатиха сүресінің бір бөлігі емес (Шәфиғи мәзһабында фатиханың бірі аяты болып есептелінеді). Оған дәлел ретінде Ибн Мәжәда келген бір хадисте Сахаба Әбу Һурайраның айтуы бойынша Пайғамбарымыз (с.а.у.) былай деген:

«Алла тағала былай дейді: «Мен намазды Өзіммен, құлымның арасында екі бөлімге бөлдім. Бір бөлімі мен үшін, екінші бөлімі пендемнің тілектері үшін... Пенде «Әлхамдулиллаһи раббиль алямин» дегенде Алла тағала: «Құлым маған шүкір айтты, оған да сұрағаны беріледі», - дейді...»[5] 

Осы хадиске қарасақ, фатиха сүресі «бисмилләсіз» айтылып отыр. Егер де, ол фатиха сүресінің бір бөлімі болған болса оны да міндетті түрде тілге алар еді. Демек, «бисмиллә» фатиха аяттарының бірі емес. Ол аят болғанымен, тек сүре араларын бөліп тұрушы  рөлін ғана атқарады, ешбір сүреге қатысы жоқ.

3. Дегенмен әр рәкәғат басында фатихадан бұрын іштей «бисмиллә» айтылады.   Имам Әбу Юсуф пен Имам Мұхаммад «бисмилләны» фатиха аяттарынан санаған риуаятты да назарға ала отырып,   әр фатихадан бұрын бисмилләны айту уәжіп деген[6]. Осыған қарап кей ғалымдарымыз: «Дұрысы әр рәкәғат басында фатихадан бұрын бисмилләны айту керек. Егер фатиха басында ұмытылып, айтылмай қалса намаз соңында сәһу сәждесін жасау керек»,– дейді[7].
4. Имам Ағзам Әбу Ханифа мен Имам Әбу Юсуф: «Фатихадан кейін оқылатын қосымша сүренің басында «бисмилләны» айтудың қажеті жоқ. Өйткені, оның орны – намаздың басы», – десе, ал Имам Мұхаммед: «жасырын оқылатын намаздарда қосымша сүренің алдында бисмилланы айту абзал, жария намаздарда емес», – дейді[8].
5. Намазда «Сәнә» дұғасы және «әғузу» мен «бисмиллә» үнемі жасырын айтылуы тиіс. Өйткені бізге Пайғамбарымыздан солай жеткен. Сахаба Әнәс ибн Мәлик (р.а.) былай дейді:

عَنْ قَتَادَةَ عَنْ أَنَسٍ قَالَ صَلَّيْتُ خَلْفَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ وَأَبِي بَكْرٍ وَعُمَرَ وَعُثْمَانَ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ فَلَمْ أَسْمَعْ أَحَدًا مِنْهُمْ يَجْهَرُ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ

«Мен Пайғамбарымыздың, Әбу Бәкірдің, Омардың және Османның артында тұрып намаз оқыдым. Олардың ешқайсысы «бисмилланы» жария етіп оқығанын естіген жоқпын»[9].

Хадистен дәлел келтірер болсақ, Сахих Бұхариде келтірілген хадисте, Пайғамбарымыз (с.а.у.) бір кісіге намаз үйретіп жатып, былай дейді:

إذَا قُمْتَ إلَى الصَّلاةِ فَكَبِّرْ , ثُمَّ اقْرَأْ مَا تَيَسَّرَ معك مِنْ الْقُرْآنِ , ثُمَّ ارْكَعْ حَتَّى تَطْمَئِنَّ رَاكِعاً

«Намазға тұрғаныңда ифтитах тәкбірін ал. Кейін Құраннан жеңіл келгенін оқы да рукуғқа бар, руғуғты толығымен жаса!...»[12]. 

1. Намазда «Фатиха» сүресі мен қосымша (зам) сүре оқу (кемі қысқа үш аят) – уәжіп. Екеуінің біреуі оқылмай қалса (Фатиха мен зам сүре), намаз соңында сәһу сәждесін жасау керек.

Бұл жайында Рифаға ибн Рафиғ Пайғамбарымыздың (с.а.у.) былай дегенін риуаят етеді:

إِذَا قُمْتَ فَتَوَجَّهْتَ إِلَى الْقِبْلَةِ فَكَبِّرْ ، ثُمَّ اقْرَأْ بِأُمِّ الْقُرْآنِ ، وَبِمَا شَاءَ اللَّهُ أَنْ تَقْرَأَ... رواه ابو داود

«Намазға тұрғаныңда құбылаға бет түзеп, тәкбір айт. Кейін «Фатиха» сүресін және Алланың қалауымен бір сүре оқы!...»[13]. (Сахих)

Бұхари және Мүслимде риуаят етілген хадисте Пайғамбарымыз (с.а.у.): «Фатиха сүресін оқымаған адамның намазы жоқ»[14], – дейді. Яғни, «Фатихасыз» намаз толық әрі кәміл болып есептелмейді. Аталмыш хадиске және өзге де осы тектес хадистерге сүйене отырып, кейбір мәзһаб ғалымдары «Фатиха» сүресін оқу парыз деген тұжырым жасаған. «Фатиха» сүресі оқылмаса, намаз бұзылады» деген. Дегенмен, жоғарыда келтірілген «Сахих Бұхаридегі» 724 нөмірлі хадисте Пайғамбарымыз (с.а.у.) бір кісіге намаз үйретіп жатып, былай дейді:

 إذَا قُمْتَ إلَى الصَّلاةِ فَكَبِّرْ , ثُمَّ اقْرَأْ مَا تَيَسَّرَ معك مِنْ الْقُرْآنِ

«Намазға тұрғаныңда ифтитах тәкбірін ал. Әрі Құраннан жеңіл келгенін оқы да рукуғқа бар...»[15].

Егер Фатиха сүресін оқу парыз болса, Пайғамбарымыз міндетті түрде оған «Фатиханы оқы», дер еді. Ханафи мәзһабында аталмыш екі хадисті ұштастыра келе: «Намазда қандай да бір аят немесе сүре оқу – парыз, ал «Фатиха» сүресін оқу – уәжіп», деп, үкім шығарған. Бұдан байқағанымыздай, намазда «Фатиха» оқылмайтын болса, намаз бұзылмағанымен толыққанды ғибадат болып саналмайды. Тирмизидің «Сүнәнінда» Әзірет Әли былай дейді: «Фатиха» оқылмаған барлық намаз – толық емес»[16]. Мұнда намаз бұзылады демеген, «толық емес», деп тұр.  Бұл да «Фатиха» сүресін намазда оқу уәжіп екендігінің дәлелі.

2. Үш немесе төрт рәкәғатты парыз намаздарының әуелгі екі рәкәғатында ғана «Фатиха» сүресі мен қосымша сүре оқу – уәжіп, ал қалған рәкәғаттарында «Фатиханы» оқу – сүннет[17].

 Сахих Мүслім атты хадис жинағында риуаят етілген хадисте сахаба Әбу Қатада (р.а.) былай дейді:

عنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِي قَتَادَةَ ، عَنْ أَبِيهِ ، أَنّ النَّبِيَّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ ، " كَانَ يَقْرَأُ فِي الرَّكْعَتَيْنِ الأُولَيَيْنِ مِنَ الظُّهْرِ وَالْعَصْرِ ، بِفَاتِحَةِ الْكِتَابِ وَسُورَةٍ ، وَيُسْمِعُنَا الآيَةَ أَحْيَانًا ،  وَيَقْرَأُ فِي الرَّكْعَتَيْنِ الأُخْرَيَيْن بفَاتِحَةِ الْكِتَابِ 

«Пайғамбарымыз (с.а.у.) бесін мен екінті намаздарының әуелгі екі рәкағатында «Фатиханы» және (онымен қоса) бір сүре оқитын, кейде оқып жатқан аятын естіртетін. Ал, қалған екі рәкәғатында «Фатиханы» ғана оқитын»[18].

Бұл хадис «Сахих Бұхариде» де келтірілген[19].

3. Үтір, нәпіл және сүннет намаздарының барлық рәкәғаттарында «Фатиха» мен қосымша сүре оқу – үәжіп[20]. Тирмизи «сүнәнінда» риуаят еткен хадис бойынша, сахаба Әбу Сағид (р.а.) Пайғамбарымыздың (с.а.у) мына сөзін келтіреді:

عنْ أَبِي سَعِيدٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ مِفْتَاحُ الصَّلَاةِ الطُّهُورُ وَتَحْرِيمُهَا التَّكْبِيرُ وَتَحْلِيلُهَا التَّسْلِيمُ وَلَا صَلَاةَ لِمَنْ لَمْ يَقْرَأْ بِالْحَمْدُ وَسُورَةٍ فِي فَرِيضَةٍ أَوْ غَيْرِهَا رواه ترمذي (حسن)

«Намаздың кілті – дәрет. Тахримі – тәкбір. Намаздың соңы – сәлем беру. Парыз намаздарында және өзге намаздарда (нәпіл, сүннет, үтір) Фатиха сүресі мен қосымша сүре оқымаған адамның намазы жоқ (кемел әрі толық емес)»[21]. (Хасан)

«Сахих Мүслимде» риуаят етілген №577 хадисте сахаба Саид ибн Сәбиттен имамның артында қосылып қырағат ету жайында сұрағанда, Ол (р.а.):

سَأَلَ زَيْد بْن ثَابِت - رَضِيَ اللَّه عَنْهُ - عَنْ الْقِرَاءَة مَعَ الْإِمَام فَقَالَ : لَا قِرَاءَة مَعَ الْإِمَام فِي شَيْء. رواه مسلم

«Еш жерде имамның артында қырағат ету деген жоқ», – деп, жауап берді[23].

Сондай-ақ, «Сахих Мүслимде» келтірілген деректе Сахаба Имран ибн Хусайн былай дейді: 

عن عِمْرَانَ بْنِ حُصَيْنٍ قَالَ صَلَّى بِنَا رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ صَلَاةَ الظُّهْرِ أَوْ الْعَصْرِ فَقَالَ أَيُّكُمْ قَرَأَ خَلْفِي بِسَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى فَقَالَ رَجُلٌ أَنَا وَلَمْ أُرِدْ بِهَا إِلَّا الْخَيْرَ قَالَ قَدْ عَلِمْتُ أَنَّ بَعْضَكُمْ خَالَجَنِيهَا. رواه مسلم.

«Пайғамбарымыз (с.а.у.) бізге бесінде ме, жоқ екінді де ме, имам болып, намаз оқыды. Намаздан кейін бізге қарап: «Қайсысың артымда тұрып «Сәббихисма Раббикәл әълә» деген?» – деп, сұрады. Ұюшылардың бірі: «Мен едім, бірақ, жаман ойым болған жоқ», – деп, жауап берді. Сонда Пайғамбарымыз: «Қайсысы менімен жарысып тұрған, деп, ойлап қалдым»,[24] – дейді өзгелердің имаммен қоса жармасып оқып тұруын дұрыс көрмей.

Хадисші Тирмизиде «сахих жолмен» жеткен бір риуаятта сахаба Жәбир ибн Абдулланың мына сөзі келтірілген. Ол (р.а.) былай дейді:

عن أبي نُعيم وهبٍ بن كَيسانَ أنّه سمع جابر بن عبد الله يقول: مَن صَلَى رَكَعَةً لَم يَقرَأ فِيهَا بِأُمِّ القُرَانِ، فَلَم يُصَلِّ إلاَّ أن يَكُونَ وَرَاءَ الإمامِ" رواه ترمذي (حديث حسن صحيح)

«Кім де кім бір рәкәғатта болсын, Фатиха сүресін оқымаса, намазы жоққа есеп. Тек Имамның артында тұрса, оның жөні басқа». (Хадис Хасан және Сахих)[25]. 

 Дарақұтнидің «Сүнәнындағы» сахаба Әбу Дәрданың мына сөзі риуаят етіледі:

عن أَبِي الدَّرْدَاءِ (فقيه الشام) سَمِعَهُ يَقُولُ سُئِلَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ أَفِي كُلِّ صَلَاةٍ قِرَاءَةٌ قَالَ نَعَمْ قَالَ رَجُلٌ مِنْ الْأَنْصَارِ وَجَبَتْ هَذِهِ فَالْتَفَتَ إِلَيَّ وَكُنْتُ أَقْرَبَ الْقَوْمِ مِنْهُ فَقَالَ مَا أَرَى الْإِمَامَ إِذَا أَمَّ الْقَوْمَ إِلَّا قَدْ كَفَاهُمْ

«Бір кісі Пайғамбарымыздан: – Барлық намазда қырағат етіле ме? – деп сұрағанда, "Иә"  деген жауап естіді. Сонда жаңағы кісі: «бұл маған міндет болды» дейді. (Әбу Дарда) Сол кезде жұртқа қарағанда, мен Пайғамбарымызға ең жақынырақ тұр едім, Ол кісі (с.а.у.) маған бұрылып: – Алайда қашан жамағат имаммен бірге оқыса, оның оқығаны жеткілікті», – деген еді[26].

Имам Мәліктің «Әл-Муатта» атты хадис кітабындағы риуаятта сахаба Абдулла ибн Омардан (р.ғ.):

حَدَّثَنِي يَحْيَى، عَنْ مَالِكٍ، عَنْ نَافِعٍ، أَنَّ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ عُمَرَ، كَانَ إِذَا سُئِلَ هَلْ يَقْرَأُ أَحَدٌ خَلْفَ الإِمَامِ قَالَ إِذَا صَلَّى أَحَدُكُمْ خَلْفَ الإِمَامِ فَحَسْبُهُ قِرَاءَةُ الإِمَامِ وَإِذَا صَلَّى وَحْدَهُ فَلْيَقْرَأْ ‏.‏ قَالَ وَكَانَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عُمَرَ لاَ يَقْرَأُ خَلْفَ الإِمَامِ ". رواه مالك بن أنس

«Имамның артында тұрған адам қырағат[27] ете ме?», – деп сұрағанда Ол (р.а.): «Кім де кім имамға ұйып, намаз оқыса, имамның қырағат етуі жеткілікті. Ал, оңаша оқыған кезде қырағат етсін»[28],– деп, жауап берген. Сахаба Абдулла ибн Омар имамның артында тұрғанда қырағат етпейтін.

Жоғарыда келтірілген хадистердің барлығы имамға ұйыған кісі іштей «Фатиха» және қосымша сүрені  оқымайтындығына дәлел бола алады.

Кей ғалымдар сахаба Әбу Һұрайра мен Айша (Оларға Алла разы болсын) анамыздан риуаят етілген: «Фатиха» сүресі оқылмаған намаз толық емес» деген хадиске сүйеніп, имамның артындағы жамағат та оқуы керек дегенді алға тартады. Алайда, аталмыш хадис оған дәлел бола алмайды. Өйткені, Пайғамбарымыз (с.а.у.) бұл өсиетін намазды оңаша оқитындарға қаратып айтуы мүмкін. Бұлай деуімізге Ақиық сардардың (Алланың сәлемі мен игілігі жаусын!) өзге хадисінде:

عن جابر عن أبي الزبير عن جابر قال قال رسول الله صلى الله عليه و سلم: " مَنْ كَانَ لَهُ إمَامٌ فَقِرَاءَةُ الْإِمَامِ لَهُ قِرَاءَةٌ ". رواه ابن ماجه (حسن)

Сахаба Жәбирдің (р.а.) риуаяты бойынша Пайғамбарымыз (с.а.у.): «Кім имамға ұйыған болса, имамның қырағат етуі –  оның да қырағаты болып есептеледі»[29], – деген[30].

و أنس بن سيرين قال: قال عمر بن الخطاب: " تَكْفِيكَ قِرَاءَةُ الْإِمَامِ". رواه ابن أبي شيبة في "المصنف".

Әнас ибн Сириннің риуаяты бойынша, Омар ибн Хаттаб: «Саған имамның оқуы жеткілікті», – деген.

 «Фатиха» оқымаған адамның намазы жоқ» деген хадиске Имам Ахмад ибн Ханбал: «Бұл хадис өз бетінше оңаша оқитындарға қатысты айтылған», – деп, түсіндірме берген.[31]

Кешігіп келіп, имамға ұйыған адам (мәсбуқ) имам сәлем бергеннен кейін орнынан тұрып, оқылмай қалған рәкәғаттарында «Фатиха» және зәм (қосымша) сүрені оқиды. Өйткені, ол өз бетінше оқитындардың қатарынан саналады.

 ادْعُوا رَبَّكُمْ تَضَرُّعًا وَخُفْيَةً   

Ал, «Әмин» дұға болғандықтан жасырын айтылғаны абзал. Оның үстіне, Пайғамбарымыздан жеткен бірнеше хадисте «Әминді» іштей айтудың абзал екендігі  білдірілген. Атап айтсақ:

Хадисші Хаким ән-Нисабури Бұхари мен Мүслімнің хадис қабылдау өлшемдерін (критерий) қолдана отырып жинақтаған «Мүстәдрак» атты хадис жина-ғында Алқама әкесі Уәилдің Пайғамбарымызбен (Алланың сәлемі мен игілігі жаусын!) оқыған намазын риуаят етеді. Әкесінің айтуы бойынша:

عن علقمة بن وائل، عن أبيه: أنه صلى مع النبي صلى الله عليه و سلم حين قال: "غير المغضوب عليهم و لا الضالين" قال امين يَخفِضُ بِهَا صَوتَهُ". رَوَاهُ الحَاكِمُ: (هذا حديث صحيح على شرط الشيخين و لم يخرجاه)

«Пайғамбарымызбен бірге намаз оқығанда Пайғамбарымыз «Ғайрил мағдуби ғаләйһим уәләддалин» дегеннен кейін дауысын бәсеңдетіп «Әмин» деді»[34]. Хаким аталмыш хадис жайында: «Бұл хадис – сахих. Оны Бұхари мен Мүслім кітаптарында келтірмегенімен олардың хадис қабылдау шарттарына сай», – дейді.

Әбу Һұрайра (р.а) риуаят еткен хадисте Пайғамбарымыз (с.а.у.) былай деген:

عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى الله عَلَيْهِ وَسَلَّمَ إِذَا قَالَ الْإِمَامُ {غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَلَا الضَّالِّينَ } فَقُولُوا آمِينَ فَإِنَّ الْمَلَائِكَةَ تَقُولُ آمِينَ وَإِنَّ الْإِمَامَ يَقُولُ آمِينَ فَمَنْ وَافَقَ تَأْمِينُهُ تَأْمِينَ الْمَلَائِكَةِ غُفِرَ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ

«Имам «ғайрил мағдуби ғаләйһим уәләддаллин» деген кезде сендер де «Әмин» деңдер. Себебі, періштелер «Әмин» дейді, имам да «Әмин» дейді. «Әминді» айтқан кісінің бұл дұғасы періштелердің «Әмин» деп, айтқан сәтіне дәл келсе, оның өткен күнәлары кешіріледі»[35]. Хадистің дәрежесі – сахих.

Ханафи ғалымдары бұл хадистегі имамның да «Әмин» дегенін негізге алып, «Әминді» іштей айтуды сүннет деп білген. Себебі, «Әмин» сөзін имам жасырын айтатын болса, Пайғамбарымыздың имамның да «Әмин» дейтінін жамағатқа білдіруінің қажеті болмас еді. Яғни, періштелер мен имамның «Әмин» деуі жамағатқа естілмейтін болғандықтан Пайғамбарымыз (с.а.у.) «Себебі, періштелер «Әмин» дейді, имам да «Әмин» дейді», деп, олардың да «Әмин», деп, айтатындығын білдіріп тұр. (Дұрысы Аллаға мәлім).

Осы хадиске сүйеніп те, «Имам фатиха оқып болғаннан кейін «әминді» дауыстап айу керек» деген тұжырым жасау қате. Өйткені бұл жерде әминді «жәрия айтады» деген сөз жоқ. Оның үстіне, имам айтқан дұғалардың бәрін дауыстап айту керек болса, оның келтірген тәкбірін (Аллаһу әкбәр), тәсмиъғын (самиъаллаһу лимән хәмидәһ), тәслимін (әс-сәләму ғалейкум) дауыстап айту керек болады.  Себебі сахаба Әбу Һұрайра (р.а.) риуаят еткен бір хадисте Пайғамбарымыз (с.а.у):

  عن أَبي هُرَيرَةَ، قال: قال َرسُولُ اللهِ (صلى الله عليه و سلم): " إِنَّمَا جُعِلَ الإِمَامُ لِيُؤْتَمَّ بِهِ ، فَإِذَا كَبَّرَ فَكَبِّرُوا ، وَإِذَا رَكَعَ فَارْكَعُوا ، وَإِذَا قَرَأَ فَأَنْصِتُوا ".

«Сөзсіз имамға ұю керек. Егер Имам, «Аллаһу әкбар» десе, сендер де солай айтыңдар. Ал, қашан Құран оқыса, (намазда) тыңдап тұрыңдар!»[36], – деген. (Сахих). Бірақ, бұл хадистегі бұйрыққа сүйеніп, имамға ұйыған ешкім «тәкбірді (Аллаһу әкбәрды)» жария айтпайды.

Мәзһабты мойындамайтындар шейх санайтын Насруддин Әлбани да «Әминді» дауыстап айтуды қолдамайды. Ол өзінің «Тәмәмул-минна фит-таълиқ ала фиқһус сунна» атты кітабында былай дейді: «Жамағаттың да имаммен бірге «Әминді» дауыстап айтуы керек дейтіндердің: «Сахаба Зүбайр және артындағылар «Әминді» айтқанда мешіт жаңғырып кетті» дейтін уәжінен өзге «дәлелі» жоқ. Бірақ, мұның өзі «Әминді» жамағаттың да дауыстап айтуына негіз бола алмайды. Себебі, бұл хадисті жеткізушілердің тізбегі Пайғамбарымызға (с.а.у.) «жетпеген» (марфуғ болмаған). Пайғамбарымыздың (с.а.с.) дауыстап айтқанына байланысты бірқатар хадистер бар. Бірақ, ешбірінде Алла елшісінің артындағы сахабалардың да қосылып, «Әминді» жария айтқандығы келтірілмеген. «Әминнің» дұға екені белгілі. Негізінде дұға іштей айтылады. Өйткені, Алла тағала: «Раббыларыңа жалбарынып, іштей (құпия) тілеңдер!», – деген. Ал, бұған құлақ аспауға негіз болатындай сахих хадистен дәлел жоқ»[37].

«Әмин» сөзі – «Дұғамызды, тілегімізді қабыл ал!» деген мағынаны білдіретін дұға. «Cахих әл-Бұхари» кітабында «Әмин» сөзіне «Дұға», деп, түсінік берілген. Ал, дұғаның іштей айтылуы абзал. Құранда «Раббыларыңа жалбарынып, іштей (құпия) тілеңдер!»[38] делінеді. Пайғамбарымыздың (с.а.у.): «Іштей тілек – жария жетпіс тілекке тең» дегенін де ескерер болсақ, «Әмин» дұғасын іштей айтқан абзал. Намазда «Сүбхана раббиял-ағла», «Субхана раббиял-азим», «Субханака», «әт-Тәхият» секілді басқа барлық дұғалардың іштей айтылатындығы «Әминнің» құпия айтылуына тағы бір дәлел бола алады.

Бұған қоса, бізге жеткен хадистердің бірде-біреуінде Пайғамбарымыздың (с.а.у.) «Әминді» дауыстап айтыңдар», деп, кесіп айтқан тікелей әмірі жоқ. Тек «Имам «Уәләддаллин» деген кезде «Әмин», деп, айтыңдар» деген әмірі бар.

 Ал, Бұхари және Мүслімдегі «Имам «Әмин» деген кезде сендер де «Әмин» деңдер, «Әмин» деген кісінің осы дұғасы періштелердің «Әмин» деген сәтіне сәйкес келсе, оның өткен күнәлары кешіріледі» деген хадиске келер болсақ, бұл хадис те «Әминнің» жария айтылуына дәлел емес.

Олай дейтініміз, Мүслімдегі сахих хадисте  Пайғамбарымыз (с.а.с.):

«Имам (рукуғтан тіктеліп жатып) «Сәмиғаллаһу лиман хамидаһ» дегенде сендер де «Аллаһумма Раббәнә ләкәл хамд» деп, айтыңдар.. Егер кім де кімнің сол айтқаны періштелердің айтқан сәтіне сәйкес келсе, оның өткен күнәлары кешіріледі»[39], – деген. Ешбір мәзһабта рукуғтан тіктелген кезде «Аллаһумма Раббәнә ләкәл хамд» деген тіркесті хадисті негізге алып, жария айтпайтыны белгілі.

Пайғамбарымыздың (с.а.с.) «Әминді» дауыстамайтындығын бірқатар деректерден кезіктіруге болады. Әбу Дәуідте риуаят етілген хадисте Әбу Һурайраның айтуы бойынша:

عَنْ أَبِي هُرَيْرَة قَالَ : كَانَ رَسُول اللَّه صَلَّى اللَّه عَلَيْهِ وَسَلَّمَ إِذَا تَلَا " غَيْر الْمَغْضُوب عَلَيْهِمْ وَلَا الضَّالِّينَ " قَالَ " آمِينَ " حَتَّى يُسْمِع مَنْ يَلِيه مِنْ الصَّفّ الْأَوَّل. رواه أبو داود.

«Пайғамбарымыз (с.а.у) «Ғайрил мағдуби ғаләйһим уәләддалин» аятын оқығаннан кейін, бірінші саптағылардан өзіне жақын тұрғанға естілетіндей «Әмин» деген».[40]

Бұл хадисте Пайғамбарымызға жақын тұрған кісі ғана ести алатыны айтылуда. Демек, Алла Елшісі «Әминді» дауыстап айтпайтын.

Рас, кейбір риуаяттарда Пайғамбарымыз (с.а.у.) «Әминді» көтеріңкі дауыспен айтқандығы баяндалады[41]. Алайда, Алла Елшісі мұны артта тұрған жамағатқа үйрету мақсатында айтуы мүмкін. Бұл сөзімізді мына төмендегі риуаят дәлелдесе керек.

عَنْ أَبِي سَكَنٍ حُجْرِ بْنِ عَنْبَسٍ الثَّقَفِيِّ ، قَالَ : سَمِعْتُ وَائِلَ بْنَ حُجْرٍ الْحَضْرَمِيَّ ، يَقُولُ : " رَأَيْتُ رَسُولَ اللَّهِ حِينَ فَرَغَ مِنَ الصَّلاةِ حَتَّى رَأَيْتُ خَدَّهُ مِنْ هَذَا الْجَانِبِ وَمِنْ هَذَا الْجَانِبِ وَقَرَأَ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَلا الضَّالِّينَ فَقَالَ : " آمِينَ "يَمُدُّ بِهَا صَوْتَهُ (قال)  مَا أَرَاهُ إِلا يُعَلِّمُنَا."

«Әбу Сакан Хужр ибн Ғанбас әс-сақафидан риуаят етіледі. Ол былай деді: «Уайл ибн Хужр әл-Хадрамидың былай дегенін естідім:

«Намаздан кейін Пайғамбарымызды (с.а.с.) көрдім, тіпті, оның жүзін мына жағынан да, ана жағынан да көре алдым. Ол: «ғайрил мағдуби алайһим уәладдаллин», деп, оқығаннан кейін «Әмин» дегенде даусын созды. Мен мұны тек бізге үйрету үшін осылай істедім, деп, ойлаймын».

Міне, пайғамбарымыз (с.а.у.) «Әминді» дауыстап оқыды деген хадисті риуаят еткен Уайл ибн Хужр пайғамбарымыздың «Әминді» жария айту себебінің «үйрету» мақсатында екенін айтуда. Пайғамбарымыз «Әминді» дауыстап айтты деген негізгі хадистерді осы Уайл ибн Хужрдың риуаят еткенін ескерсек, Ханафи ғалымдарының «үйрету мақсатында» айтуы мүмкін деген сөздерінің қаншалықты негізді екенін аңғаруға болады[42].

[1] Мұхаммед Әнур шах, Тирмизи сүнәні шархы, 1/249-бет, 179-баб, №242 хадис.

[2] Дарақұтни сүнәні, №1144 хадис сахих.

[3] Бадаиғ, 2/31-бет.

[4] «Нахл» сүресі, 98-аят.

[5] Ибн Мәжә, Китәбул Әдәб, №3784-хадис.

[6] Әл-Кәсәни, Бадаиғ – 2/33-37 бет

[7] Әл-Айни, әл-Биная – 2/208 бет.

[8] Әл-Марғинани, әл-Хидая – 1/121 бет. (әл-Биная – 2/208 бет)

[9] Нәсәи (Суюти шархы): 2/135 бет, №907 хадис.

[10] «Мүзәммил» сүресі, 20-аят.

[11] Маусули әл-Ханафи, Ихтияр, 1/194-бет.

[12] Сахих Бұхари, №724 хадис.

[13] Әбу Дәуіт, 2/145-бет, №859 хадис.

[14] Сахих Бұхари, №723 хадис; Мүслім, №394 хадис.

[15] Сахих Бұхари, №724 хадис.

[16] Тирмизи – 1/254-бет, 247-хадиске берген түсіндірмесі.

[17] Майдани,  Лубаб – 1/73-бет.

[18] Мүслім, №451 хадис.

[19] Сахих Бұхари, №745 хадис.

[20] Нурул Изах – 26-бет. Уәжибус Сала.

[21] Тирмизи, Сыффатус-салә, №238 хадис.

[22] Бәдруддин Айни, Нухабүл-әфкәр – 4/88-бет.

[23] Мүслім, №577 хадис.

[24] Мүслім, №398 хадис; Нәсәи-387-баб/991-хадис.

[25] Тирмизи – 1/317бет, №313 хадис.

[26] Дарақұтни сүнәні, 2/125-бет, №1262 хадис.

[27] Фатиха мен қосымша сүре оқу

[28] әл-Муатта Имам Мәлік – 1/86-бет: 10-баб, 43-хадис.

[29] Ибн Мажә, 376-бет/ 850-хадис; Зәуәиду Сүнән Дарақұтни, №563 хадис.

[30] Имам Тахауи, Шарху Мағанил Әсәр, Имамның артында қирағат ету бабы. 4/89-бет.

[31] Ибн Әби Шәйбә, «ман раххаса филь қираәтә халфәл имам», №9 хадис.

[32] Абдул Уәһһаб әл-Бағдади, Әт-Тәлқин – 1/107-бет.

[33] «Ағраф» сүресі, 55-аят.

[34] әл-Хаким ән-Нисабури Мүстәдрак – 2-том/253-бет, (42) 2913 хадис;Тирмизи, Сыффатус салә, №248 хадис түсіндірмесі. Тирмизи бұны зайыф дегеннен гөрі хасанға жақын деген. Сондай-ақ, Мұхаддис әл-Хаким де бұл хадисті «Сахих» деген. (Зайлағи, Насбур Риуая – 1/370-бет.)

[35] Нәсәи, әс-Сүнәнүл-күбра – 2/ 479-бет, №1001 хадис.

[36]. Дарақұтни сүнәні, Имамға ұйиу бабы – 2/115-бет, №1243 хадис. Сахих.

[37] Мұхаммед Насриддин Әлбани, Тәмәмул-минна фит-та’лиқ ала фиқһус-сунна, 177-бет

[38] Ағраф сүресі – 55-аят.

[39] Сахих Мүслім, Китабус Сала – №409-хадис; Тирмизи 1/272-бет, №267 хадис.

[40] Әбу Дәуіт, Бабут тәмин уәрәл Иман – №934 хадис.

[41] Әбу Дәуіт, Бабут тәмин уәрәл Иман – №932 хадис.

[42] Қ.Жолдыбайұлы, «Дін мен Діл» – 2.

Бұл Ұлы Жаратушының бұйрығы:

«Ей, иман еткендер! Раббыларыңа рукуғ, сәжде жасаңдар және құлшылық етіңдер!»[1], – дейді.

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمنُوا ارْكَعُوا وَاسْجُدُوا وَاعْبُدُوا رَبَّكُمْ

1. Қырағат еткеннен кейін «Аллаһу әкбар», деп, рукуғқа барған ер кісі сүннетке сай саусақтарының арасын ашып, екі қолымен тізесін қапсыра ұстап, арқасын тік ұстайды (90 С радиуста еңкеюі керек). Рукұғқа барған адам басын тым төмен тұқыртпай  арқасымен бір деңгейде ұстайды[2]. Рукуғта аяғының ұшына қарау – мұстахаб[3].

Алқама әкесінің мына сөзін риуаят етеді:

عن علقمة بن وائل عن أبيه: "أن النبي (صلى الله عليه و سلم) كان إِذَا رَكَعَ فَرَّجَ أَصَابِعَهُ ، وَإِذَا سَجَدَ ضَمَّ أَصَابِعَهُ الْخَمْسَ" روي في سنن دارقطني و في صحيح ابن خزيمة

«Пайғамбарымыз рукуғқа барған кезде саусақ-тарының араларын ашатын, ал сәждеде саусақтарының араларын біріктіретін»,[4] – деген.

Уабиса ибн Мағбад былай дейді:

حَدَّثَنَا طَلْحَةُ بْنُ زَيْدٍ عَنْ رَاشِدٍ قَالَ سَمِعْتُ وَابِصَةَ بْنَ مَعْبَدٍ يَقُولُ رَأَيْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يُصَلِّي فَكَانَ إِذَا رَكَعَ سَوَّى ظَهْرَهُ حَتَّى لَوْ صُبَّ عَلَيْهِ الْمَاءُ لَاسْتَقَرَّ.  رواه ابن ماجة (صحيح)

«Пайғамбарымыздың намаз оқығанын көрдім. Рукуғқа барғанда арқасын түзу ұстайтыны соншалықты, су құюлы ыдыс қойса, төгілмес еді»[5] (сахих).

Хадисші ғалым Әбу Дәуіт өзінің «сүнәнында» келтірген хадисінде ардақты Пайғамбарымыз (с.а.у.):

عن رفاعة بن رافع قال:... وَإِذَا رَكَعْتَ فَضَعْ رَاحَتَيْكَ عَلَى رُكْبَتَيْكَ وَامْدُدْ ظَهْرَكَ" (صحيح)

«...Рукуғқа барғанда алақаныңды тізеңе қой да арқаңды түзу ұста!»[6], – деген.

Айша анамыз:

عن عائشة قالت: " عَنْ عَائِشَةَ قَالَتْ كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ إِذَا رَكَعَ لَمْ يَشْخَصْ رَأْسَهُ وَلَمْ يُصَوِّبْهُ وَلَكِنْ بَيْنَ ذَلِكَ...". رواه أبو داود. (إسناده صحيح)

«...Пайғамбарымыз (с.а.у.) рукуғқа барғанда, басын тым тұқыратпайтын әрі көтермейтін де, екеуінің арасында ұстайтын...»,[7] – дейді (сахих).

3. Рукуғта ең кемі үш рет «Сүбхана раббиял азим» (Ұлық ием мінсіз, кемшіліктен пәк) деген дұғаны айту – сүннет[8].

Хадисші Ибн Мажә өз «сүнәнында» Хузайфа ибн Яманның мына хадисін келтіреді:

عن حذيفة بن اليمان أنَّهُ سَمِعَ رَسُولَ الله صلى الله عليه وسلم يَقُولُ إِذَا رَكَعَ : سُبْحَانَ رَبِّيَ العَظِيمُ ثَلاثَ مَرَّاتٍ، وَإِذَا سَجَدَ قَالَ: سُبْحَانَ رَبِّيَ الأَعْلَى ثَلاثَ مَرَّاتٍ ". رواه ابن ماجه(صحيح)

 Сахаба Хузайфа Пайғамбарымыздың (с.а.с.) былай дегенін естіген: «Рукуға барған кісі үш рет «Субхана раббиял азим» (Ұлы Жаратушы мінсіз, кемшіліктен пәк )десе, сәждеде үш рет «Сүбхана раббиял ағла» (Алланы асқақ, мінсіз, деп, ұлықтаймын)» дейді»[9] (сахих).

4.Рукуғқа барғанда және рукуғдан басын көтергенде ең кемі бір рет «Сүбханаллаһ» дейтіндей уақыт кідіру – Әбу Ханифа мен оның шәкірті Имам Мұхаммедтің пікірі бойынша уәжіп. Ал,  Имам Әбу Юсуф оны «парыз» деген[10]. 

Хадисші ғалым Әбу Дәуіт өзінің еңбегінде келтірген риуаятта, Пайғамбарымыз (с.а.у.) намазын тез оқыған кісіні шақырып алып:

عن أبي هرير قال (رسول الله صلى الله عليه و سلم): إذَا قُمْتَ إلَى الصَّلاةِ فَكَبِّرْ , ثُمَّ اقْرَأْ مَا تَيَسَّرَ مَعَكَ مِنَ الْقُرْآنِ , ثُمَّ ارْكَعْ حَتَّى تَطْمَئِنَّ رَاكِعاً , ثُمَّ ارْفَعْ حَتَّى تَعْتَدِلَ قَائِماً , ثُمَّ اُسْجُدْ حَتَّى تَطْمَئِنَّ سَاجِداً, ثُمَّ ارْفَعْ حَتَّى تَطْمَئِنَّ جَالِساً . وَافْعَلْ ذَلِكَ فِي صَلاتِكَ كُلِّهَا.  رواه أبو داود (إسناده صحيح)

«Намазға тұрғанда «тәкбір тахрим» айт. Кейін Құраннан жеңіл келгенін (жадыңда жақсы сақталғанын, өзіңе ыңғайлы болғанын) оқы. Сосын рукуға барғанда, толық иілгеніңе көзің жетсін. Рукуғдан тіктелгенде бойыңды түзу ұста. Сәждеге бас қойғаныңда сәжде еткеніңе көзіңді жететіндей етіп толық жаса. Кейін отырғанда да еркін, тіктеліп отырғаныңа көз жеткіз. Барлық намаздарыңды осылай орында»[11],- деген еді.

5. Рукуғдан бас көтеріп жатып: «Сәмиғаллаһу лиман хамидаһ» (Алла өзіне мақтау айтқанды естиді) дейді, бойын тіктеген соң «Раббәнә ләкәл хамд» (Раббым! Барлық мақтау сен үшін) деп, айтады. Бұларды айту – сүннет[12].

Сахих Мүслімде Сахаба Әбу Һұрайрадан риуаят етілген хадисте Пайғамбарымыз былай дейді:

عن أبي هريرة أن رسول الله(صلى الله عليه و سلم) قال: " إِذَا قَالَ الْإِمَامُ سَمِعَ اللَّهُ لِمَنْ حَمِدَهُ فَقُولُوا اللَّهُمَّ رَبَّنَا لَكَ الْحَمْدُ فَإِنَّهُ مَنْ وَافَقَ قَوْلُهُ قَوْلَ الْمَلَائِكَةِ غُفِرَ لَهُ مَا تَقَدَّمَ من ذنبه". رواه المسلم 

«Имам (рукуғтан тұрып жатып) «Сәмиғаллаһу лиман хамидаһ» дегенде сендер  «Аллаһумма Раббәнә ләкәл хамд» деп, айтыңдар. Егер кімнің сол айтқаны періштелердің айтқан сәтіне сәйкес келсе, оның өткен күнәлары кешіріледі»[13].

[1] «Хаж» сүресі, 77-аят.

[2] Маусули, Ихтияр – 1/173 бет; Нурул Изах – 27-бет, Сунәнус Сала.

[3] Нурул изах, Әдәбус сала.

[4] Даруқутни, Китабус Сала – (3) 1267; Сахиху Ибни Хузайма – 1/301-бет, №594 хадис.

[5] Ибн Мажә сүнәні – 383-бет, 872-хадис.

[6] Әбу Дәуіт, Сыффатус-салә – 859-хадис. Сахих; Ибн Мажәда ұқсас хадис №872 хадис.

[7] Әбу Дәуіт, 2/88-бет, №783 хадис.

[8] Нурул Изах – 27-бет. Сунәнус  сала.

[9] Ибн Мажә – 388-бет, 888-хадис; Әбу Дәуіт, №886 хадис; Тирмизи, №262 хадис.

[10] Ибн Ғабидин: Раддул мухтар – 2/157-158 беттер; Бәдаиғ, 1/686-бет.

[11] Әбу Дәуіт, №856 хадис. Сахих.

[12] Таһмаз, әл-Фиқһул Ханафи – 1/221-бет.

[13] Сахих Мүслім, Китабус Сала – №409-хадис; Тирмизи 1/272-бет, №267 хадис.

Сахих Мүслімде Сахаба Әбу Һұрайрадан риуаят етілген хадисте Пайғамбарымыз былай дейді:

عن أبي هريرة أن رسول الله(صلى الله عليه و سلم) قال: " إِذَا قَالَ الْإِمَامُ سَمِعَ اللَّهُ لِمَنْ حَمِدَهُ فَقُولُوا اللَّهُمَّ رَبَّنَا لَكَ الْحَمْدُ فَإِنَّهُ مَنْ وَافَقَ قَوْلُهُ قَوْلَ الْمَلَائِكَةِ غُفِرَ لَهُ مَا تَقَدَّمَ من ذنبه". رواه المسلم 

«Имам (рукуғтан тұрып жатып) «Сәмиғаллаһу лиман хамидаһ» дегенде сендер  «Аллаһумма Раббәнә ләкәл хамд» деп, айтыңдар. Егер кімнің сол айтқаны періштелердің айтқан сәтіне сәйкес келсе, оның өткен күнәлары кешіріледі»[2].

[1] Таһмаз, әл-Фиқһул Ханафи – 1/221-бет.

[2] Сахих Мүслім, Китабус Сала – №409-хадис; Тирмизи 1/272-бет, №267 хадис.

1.«Аллаһу әкбар», деп, алдымен тізерлеп, содан кейін қолын  жерге қояды. Бұл жайында әл-Хаким ән-Нисабури өзінің «әл-Мүстәдрак» атты кітабында риуаят еткен хадисте сахаба Әнәс былай дейді:

عن أنس قال: رَأَيْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ كَبَّرَ فَحَاذَى بِإِبْهَامَيْهِ أُذُنَيْهِ ثُمَّ رَكَعَ حَتَّى اسْتَقَرَّ كُلُّ مَفْصِلٍ مِنْهُ ، وَانْحَطَّ بِالتَّكْبِيرِ حَتَّى سَبَقَتْ رُكْبَتَاهُ يَدَيْهِ. رواه الحاكم. (إسناده صحيح، و لا أعرف له علة)

 «Мен Пайғамбарымыздың тәкбір алғанда екі басбармағын құлақ тұсына келтіргенін көрдім. Кейін буындарын толықтай орнықтырып рукуғ жасады. Сосын «Аллаһу әкбәр» деді де, қолынан бұрын тізесін қойып (сәждеге) барды»[3].

Бұл хадис жайында аталмыш хадисші ғалым былай дейді: Бұл Бұхари мен Мүслимнің хадис қабылдау шарттарына сай «сахих» жолмен келген. Ол хадистен қандай да бір мін таппадым.

Тағы бір хадисте Уәйл ибн Хужр былай деген:

عن وائل بن حجر قال: رأيتُ رسول الله (صلى الله عليه و سلم) إذا سجد يضَعُ ركبتيه قبلَ يديه، وإذا نهضَ رفع يديه قبلَ رُكبتيه.رواه الترمزي (هذا حديث غريب حسن)

 «Мен Пайғамбарымыздың сәждеге барарда қолдарынан бұрын тізерлегенін көрдім. Ал, сәждеден тұрарда тізеден бұрын қолын көтеретін еді»[4]. (Хасан).

Имам Байһақи өзінің «әс-Сүнәнүл-кубра» атты хадис жинағында былай дейді:

" وَرُوِّينَا عَنْ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ ، وَعَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَسْعُودٍ ، فِي وَضْعِ الرُّكْبَتَيْنِ قَبْلَ الْيَدَيْنِ مِنْ فِعْلِهِمَا". 

«Омар ибн әл-Хаттаб пен Абдулла ибн Мәсғудтың (сәжде жасарда) алдымен тізерлейтіні бізге риуаят етілді»[5].

2. Сәждеге барған кісі екі қолдың арасынан маңдайын және мұрнын жерге тигізеді. Қол құлақ тұсында болады[6]. Бұған дәлел:

Әбу Исхақ былай дейді:

عَنْ أَبِي إِسْحَقَ قَالَ قُلْتُ لِلْبَرَاءِ بْنِ عَازِبٍ أَيْنَ كَانَ النَّبِيُّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يَضَعُ وَجْهَهُ إِذَا سَجَدَ فَقَالَ بَيْنَ كَفَّيْهِ". رواه الترمذي: حسن صحيح غريب.

 «Сахаба Барра ибн Азибтен «Пайғамбарымыз (с.а.у.) сәждеде жүзін қай жерге қоятын еді?» деп сұрағанымда, ол (р.а.): «Екі қолының арасына», – деп жауап берді[7].

Тағы бір хадисте Әбу Хумайди әс-Сағиди былай дейді:

 عن أبي حميد الساعدي: "أنّ النبي (صلى الله عليه و سلم) كان إذا سَجَدَ أمكَنَ أنفَهُ و جَبهَتَهُ مِنَ الاَرضِ...".  رواه الترمذي: (حسن صحيح)        

«Пайғамбарымыз сәжде жасағанда мұрны мен маңдайын жерге толық тигізетін...»[8] (Сахих).  

3. Сәждеде білекті жоғары ұстау керек. Бұған мына хадис дәлел:

«Сахих Муслимде» келтірілген хадисте Пайғамбарымыз (с.а.у):

عن البراء قال: قال رسول الله (صلى الله عليه و سلم): " إِذَا سَجَدْتَ فَضَعْ كَفَّيْكَ وَارْفَعْ مِرْفَقَيْكَ". رواه مسلم

«Егер сәжде жасайтын болсаң, алақаныңды жерге қойып, шынтағыңды көтер»[9], – деген.

Әнәстан риуаят етілген бір хадисте Пайғамбарымыз (с.а.у.):

عن أنس قال: قال رسول الله (صلى الله عليه و سلم) "اِعْتَدِلُوا فِي السُّجُودِ، وَلَا يَبْسُطْ أَحَدُكُمْ ذِرَاعَيْهِ انْبِسَاطَ الْكَلْبِ".   رواه مسلم

«Сәжделеріңді дұрыс жасаңдар, иттерге ұқсап, білектеріңді жерге қоймаңдар!»[10], – деген.

4. Сәждеде қолтықты қыспай, ашық ұстау – сүннет[11]. Ал, егер жамағатпен оқыған кезде қасындағы адамға кедергі келтіретін болса, онда шынтақтарын өкпе тұсына тақап ұстайды[12].

«Сахих Мүслимде» келтірілген сахих хадисте Абдулла ибн Мәлік былай дейді:

" كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ إِذَا سَجَدَ يَجْنَحُ فِي سُجُودِهِ حَتَّى يُرَى وَضَحُ إِبْطَيْهِ". رواه مسلم

 «Пайғамбарымыз (с.а.у.) сәждеге барғанда екі білегін екі жағына қарай ашып ұстайтыны соншалық, қолтығының ағы көрінетін».[13]

1. Сәждеде қарны мен санының арасын ашық ұстайды. Бұл – сүннет[14].

 عن مَيمُونَة قالت: " كَانَ النَّبِيُّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ إِذَا سَجَدَ لَوْ شَاءَتْ بَهْمَةٌ أَنْ تَمُرَّ بَيْنَ يَدَيْهِ لَمَرَّتْ". رواه مسلم

 Мәймуна «Пайғамбарымыздың сәждеде (саны мен қарнының) арасы қозы өтіп кететіндей ашық болатын»[15] дегенді риуаят етті.

6. Сәжде кезінде екі аяқты ауаға көтермей, аяқтың башпайларын құбылаға қаратып, жерге тигізеді[16].

عن أبي حميد عن النبي (صلى الله عليه و سلم):... فَإِذَا سَجَدَ وَضَعَ يَدَيْهِ غَيْرَ مُفْتَرِشٍ وَلَا قَابِضِهِمَا وَاسْتَقْبَلَ بِأَطْرَافِ أَصَابِعِ رِجْلَيْهِ....". رواه البخاري

Имам Бухари өзінің хадистер жинағында келтірілген бір хадисте Сахаба Әбу Хумайд Сағиди Пайғамбарымыздың (с.а.с.) қалай сәжде жасағанын былай суреттейді: «...Ол кісі сәждеге қолын қойғанда білегін жерге тигізбейтін әрі (оны екі бүйріне) жабыстырып алмайтын. Ал, (сәждеде) басшпайларын құбылаға қарататын...»[17].

7. Сәждеде ең кемі үш мәрте «Сүбхана раббиял ағла» деп, тәсбих айтады. Бұл – сүннет[18].

 عن حذيفة بن اليمان أنَّهُ سَمِعَ رَسُولَ الله صلى الله عليه وسلم يَقُولُ إِذَا رَكَعَ : سُبْحَانَ رَبِّيَ العَظِيمُ ثَلاثَ مَرَّاتٍ، وَإِذَا سَجَدَ قَالَ: سُبْحَانَ رَبِّيَ الأَعْلَى ثَلاثَ مَرَّاتٍ ". رواه ابن ماجه(صحيح) و الترمذي و أبو داود (حسن لغيره).

Сахаба Хузайфа Пайғамбарымыздың (с.а.с.) былай дегенін естіген: «Рукуға барған кісі үш рет «Субхана раббиял азим» (Ұлы Жаратушы мінсіз, кемшіліктен пәк )десе, сәждеде үш рет «Сүбхана раббиял ағла» (Алланы асқақ, мінсіз, деп, ұлықтаймын)» дейді»[19].

8. Бұдан соң «Аллаһу әкбар», деп, басын сәждеден көтеріп, тізерлеп отырады. Отырғанда «Сұбхан-Аллаһ», деп, айтылатындай қысқа уақыт кідіреді де екінші мәрте сәждеге барады. Екі сәжде арасында кідіру – уәжіп[20].

Бұл жайында «Сахих Мүслімде» келтірілген хадисте сахаба Әнәс былай дейді:

عن أنس قال:... كان رسول الله (صلى الله عليه و سلم)... ثُمَّ يَسجُدُ’ وَ يَقعُدُ بَينَ السّجدَتَينِ’ حَتَّى نَقُولَ: "قَد أَوهَمَ". رواه مسلم.

«...(Пайғамбарымыз сәжде жасағанда екі сәжде арасында отыратын (ұзақ отырып қалатыны соншалық) «Сірә, (намазда екенін немесе екінші сәждені) ұмытып кетті ме», деп, ойлаушы едік» [21].

[1] Тирмизи, №272 хадис. Сахих; Бұхари, №812 хадис.

[2] Тахмаз, әл-Фиқһул Ханафи, 1/223-бет.

[3] әл-Хаким, Мүстадрак – 1/349-бет, (149) 822-хадис.

[4] Тирмизи –1\273-бет, 268-хадис. Хадис ғариб-хасан; Әбу Дәуіт – 2/130-бет, №839 хадис. Хасан; Ибн Мажә – 882.

[5] Байхақи – 2/143-бет.

[6] Ихтияр, – 1/177-бет.

[7] Тирмизи, 271-хадис. Сахих, ғариб, хасан.

[8] Тирмизи, 270-хадис. Сахих; Әбу Дәуіт, Салә, №894 хадис.

[9] Мүслім, 494-хадис.

[10] Мүслім, 493-хадис.

[11] Әш-Шарнабуләли, Нурул изах – 27-бет. Сүнәнус сала.

[12] Бахрур Раиқ, Китабус-салә; Айни, Биная -2/247; Нуруль изах-27 бет. Сүнәнус сала.

[13] ән-Нәуәуи, Шарх Мүслім, №495 хадис.

[14] Бахрур Раиқ, Китабус-салә; Айни, Биная -2/247

[15] Мүслім, №496 хадис.; Хидая, Сыффатус-салә – 1/129 бет.;

[16] Бахрұр Раиқ – 1/556 бет.; Майдани, Лүбаб – 1/70 бет.

[17] Сахих Бұхари – 794 хадис. –Фатхул Бари:

      القبلة   المراد أن يجعل قدميه قائمتين على بطون أصابعهما وعقباه مرتفعان فيستقبل بظهور قدميه 

[18] Нурул изах – 27 бет. Сүнәнус сала.

[19] Ибн Мәжә – 388бет/888 хадис; Әбу Дәуіт – 2/162-бет, 886-хадис. Хасан ли ғойрихи.;

[20]О.Н.Білмен:Илмихал – Ta’dili Erkana Riayet. Екі сәжде арасындағы кідірісті «сүннет» дейтін ғалымдар да жоқ емес. (Әш-Шарнабуләли, Мәрақил Фәләх -93, 99бет).

[21] Сахих Мүслім – 218-бет, 473-хадис.

Бұл жайында «Сахих Мүслімде» келтірілген хадисте сахаба Әнәс былай дейді:

عن أنس قال:... كان رسول الله (صلى الله عليه و سلم)... ثُمَّ يَسجُدُ’ وَ يَقعُدُ بَينَ السّجدَتَينِ’ حَتَّى نَقُولَ: "قَد أَوهَمَ". رواه مسلم.

«...(Пайғамбарымыз сәжде жасағанда екі сәжде арасында отыратын (ұзақ отырып қалатыны соншалық) «Сірә, (намазда екенін немесе екінші сәждені) ұмытып кетті ме», деп, ойлаушы едік» [2].

[1]О.Н.Білмен:Илмихал – Ta’dili Erkana Riayet. Екі сәжде арасындағы кідірісті «сүннет» дейтін ғалымдар да жоқ емес. (Әш-Шарнабуләли, Мәрақил Фәләх -93, 99бет).

[2] Сахих Мүслім – 218-бет, 473-хадис.

1.«Аллаһу әкбар», деп, алдымен тізерлеп, содан кейін қолын  жерге қояды. Бұл жайында әл-Хаким ән-Нисабури өзінің «әл-Мүстәдрак» атты кітабында риуаят еткен хадисте сахаба Әнәс былай дейді:

عن أنس قال: رَأَيْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ كَبَّرَ فَحَاذَى بِإِبْهَامَيْهِ أُذُنَيْهِ ثُمَّ رَكَعَ حَتَّى اسْتَقَرَّ كُلُّ مَفْصِلٍ مِنْهُ ، وَانْحَطَّ بِالتَّكْبِيرِ حَتَّى سَبَقَتْ رُكْبَتَاهُ يَدَيْهِ. رواه الحاكم. (إسناده صحيح، و لا أعرف له علة)

 «Мен Пайғамбарымыздың тәкбір алғанда екі басбармағын құлақ тұсына келтіргенін көрдім. Кейін буындарын толықтай орнықтырып рукуғ жасады. Сосын «Аллаһу әкбәр» деді де, қолынан бұрын тізесін қойып (сәждеге) барды»[3].

Бұл хадис жайында аталмыш хадисші ғалым былай дейді: Бұл Бұхари мен Мүслимнің хадис қабылдау шарттарына сай «сахих» жолмен келген. Ол хадистен қандай да бір мін таппадым.

Тағы бір хадисте Уәйл ибн Хужр былай деген:

عن وائل بن حجر قال: رأيتُ رسول الله (صلى الله عليه و سلم) إذا سجد يضَعُ ركبتيه قبلَ يديه، وإذا نهضَ رفع يديه قبلَ رُكبتيه.رواه الترمزي (هذا حديث غريب حسن)

 «Мен Пайғамбарымыздың сәждеге барарда қолдарынан бұрын тізерлегенін көрдім. Ал, сәждеден тұрарда тізеден бұрын қолын көтеретін еді»[4]. (Хасан).

Имам Байһақи өзінің «әс-Сүнәнүл-кубра» атты хадис жинағында былай дейді:

" وَرُوِّينَا عَنْ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ ، وَعَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَسْعُودٍ ، فِي وَضْعِ الرُّكْبَتَيْنِ قَبْلَ الْيَدَيْنِ مِنْ فِعْلِهِمَا". 

«Омар ибн әл-Хаттаб пен Абдулла ибн Мәсғудтың (сәжде жасарда) алдымен тізерлейтіні бізге риуаят етілді»[5].

2. Сәждеге барған кісі екі қолдың арасынан маңдайын және мұрнын жерге тигізеді. Қол құлақ тұсында болады[6]. Бұған дәлел:

Әбу Исхақ былай дейді:

عَنْ أَبِي إِسْحَقَ قَالَ قُلْتُ لِلْبَرَاءِ بْنِ عَازِبٍ أَيْنَ كَانَ النَّبِيُّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يَضَعُ وَجْهَهُ إِذَا سَجَدَ فَقَالَ بَيْنَ كَفَّيْهِ". رواه الترمذي: حسن صحيح غريب.

 «Сахаба Барра ибн Азибтен «Пайғамбарымыз (с.а.у.) сәждеде жүзін қай жерге қоятын еді?» деп сұрағанымда, ол (р.а.): «Екі қолының арасына», – деп жауап берді[7].

Тағы бір хадисте Әбу Хумайди әс-Сағиди былай дейді:

 عن أبي حميد الساعدي: "أنّ النبي (صلى الله عليه و سلم) كان إذا سَجَدَ أمكَنَ أنفَهُ و جَبهَتَهُ مِنَ الاَرضِ...".  رواه الترمذي: (حسن صحيح)        

«Пайғамбарымыз сәжде жасағанда мұрны мен маңдайын жерге толық тигізетін...»[8] (Сахих).  

3. Сәждеде білекті жоғары ұстау керек. Бұған мына хадис дәлел:

«Сахих Муслимде» келтірілген хадисте Пайғамбарымыз (с.а.у):

عن البراء قال: قال رسول الله (صلى الله عليه و سلم): " إِذَا سَجَدْتَ فَضَعْ كَفَّيْكَ وَارْفَعْ مِرْفَقَيْكَ". رواه مسلم

«Егер сәжде жасайтын болсаң, алақаныңды жерге қойып, шынтағыңды көтер»[9], – деген.

Әнәстан риуаят етілген бір хадисте Пайғамбарымыз (с.а.у.):

عن أنس قال: قال رسول الله (صلى الله عليه و سلم) "اِعْتَدِلُوا فِي السُّجُودِ، وَلَا يَبْسُطْ أَحَدُكُمْ ذِرَاعَيْهِ انْبِسَاطَ الْكَلْبِ".   رواه مسلم

«Сәжделеріңді дұрыс жасаңдар, иттерге ұқсап, білектеріңді жерге қоймаңдар!»[10], – деген.

4. Сәждеде қолтықты қыспай, ашық ұстау – сүннет[11]. Ал, егер жамағатпен оқыған кезде қасындағы адамға кедергі келтіретін болса, онда шынтақтарын өкпе тұсына тақап ұстайды[12].

«Сахих Мүслимде» келтірілген сахих хадисте Абдулла ибн Мәлік былай дейді:

" كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ إِذَا سَجَدَ يَجْنَحُ فِي سُجُودِهِ حَتَّى يُرَى وَضَحُ إِبْطَيْهِ". رواه مسلم

 «Пайғамбарымыз (с.а.у.) сәждеге барғанда екі білегін екі жағына қарай ашып ұстайтыны соншалық, қолтығының ағы көрінетін».[13]

1. Сәждеде қарны мен санының арасын ашық ұстайды. Бұл – сүннет[14].

 عن مَيمُونَة قالت: " كَانَ النَّبِيُّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ إِذَا سَجَدَ لَوْ شَاءَتْ بَهْمَةٌ أَنْ تَمُرَّ بَيْنَ يَدَيْهِ لَمَرَّتْ". رواه مسلم

 Мәймуна «Пайғамбарымыздың сәждеде (саны мен қарнының) арасы қозы өтіп кететіндей ашық болатын»[15] дегенді риуаят етті.

6. Сәжде кезінде екі аяқты ауаға көтермей, аяқтың башпайларын құбылаға қаратып, жерге тигізеді[16].

عن أبي حميد عن النبي (صلى الله عليه و سلم):... فَإِذَا سَجَدَ وَضَعَ يَدَيْهِ غَيْرَ مُفْتَرِشٍ وَلَا قَابِضِهِمَا وَاسْتَقْبَلَ بِأَطْرَافِ أَصَابِعِ رِجْلَيْهِ....". رواه البخاري

Имам Бухари өзінің хадистер жинағында келтірілген бір хадисте Сахаба Әбу Хумайд Сағиди Пайғамбарымыздың (с.а.с.) қалай сәжде жасағанын былай суреттейді: «...Ол кісі сәждеге қолын қойғанда білегін жерге тигізбейтін әрі (оны екі бүйріне) жабыстырып алмайтын. Ал, (сәждеде) басшпайларын құбылаға қарататын...»[17].

7. Сәждеде ең кемі үш мәрте «Сүбхана раббиял ағла» деп, тәсбих айтады. Бұл – сүннет[18].

 عن حذيفة بن اليمان أنَّهُ سَمِعَ رَسُولَ الله صلى الله عليه وسلم يَقُولُ إِذَا رَكَعَ : سُبْحَانَ رَبِّيَ العَظِيمُ ثَلاثَ مَرَّاتٍ، وَإِذَا سَجَدَ قَالَ: سُبْحَانَ رَبِّيَ الأَعْلَى ثَلاثَ مَرَّاتٍ ". رواه ابن ماجه(صحيح) و الترمذي و أبو داود (حسن لغيره).

Сахаба Хузайфа Пайғамбарымыздың (с.а.с.) былай дегенін естіген: «Рукуға барған кісі үш рет «Субхана раббиял азим» (Ұлы Жаратушы мінсіз, кемшіліктен пәк )десе, сәждеде үш рет «Сүбхана раббиял ағла» (Алланы асқақ, мінсіз, деп, ұлықтаймын)» дейді»[19].

8. Бұдан соң «Аллаһу әкбар», деп, басын сәждеден көтеріп, тізерлеп отырады. Отырғанда «Сұбхан-Аллаһ», деп, айтылатындай қысқа уақыт кідіреді де екінші мәрте сәждеге барады. Екі сәжде арасында кідіру – уәжіп[20].

Бұл жайында «Сахих Мүслімде» келтірілген хадисте сахаба Әнәс былай дейді:

عن أنس قال:... كان رسول الله (صلى الله عليه و سلم)... ثُمَّ يَسجُدُ’ وَ يَقعُدُ بَينَ السّجدَتَينِ’ حَتَّى نَقُولَ: "قَد أَوهَمَ". رواه مسلم.

«...(Пайғамбарымыз сәжде жасағанда екі сәжде арасында отыратын (ұзақ отырып қалатыны соншалық) «Сірә, (намазда екенін немесе екінші сәждені) ұмытып кетті ме», деп, ойлаушы едік» [21].

[1] Тирмизи, №272 хадис. Сахих; Бұхари, №812 хадис.

[2] Тахмаз, әл-Фиқһул Ханафи, 1/223-бет.

[3] әл-Хаким, Мүстадрак – 1/349-бет, (149) 822-хадис.

[4] Тирмизи –1\273-бет, 268-хадис. Хадис ғариб-хасан; Әбу Дәуіт – 2/130-бет, №839 хадис. Хасан; Ибн Мажә – 882.

[5] Байхақи – 2/143-бет.

[6] Ихтияр, – 1/177-бет.

[7] Тирмизи, 271-хадис. Сахих, ғариб, хасан.

[8] Тирмизи, 270-хадис. Сахих; Әбу Дәуіт, Салә, №894 хадис.

[9] Мүслім, 494-хадис.

[10] Мүслім, 493-хадис.

[11] Әш-Шарнабуләли, Нурул изах – 27-бет. Сүнәнус сала.

[12] Бахрур Раиқ, Китабус-салә; Айни, Биная -2/247; Нуруль изах-27 бет. Сүнәнус сала.

[13] ән-Нәуәуи, Шарх Мүслім, №495 хадис.

[14] Бахрур Раиқ, Китабус-салә; Айни, Биная -2/247

[15] Мүслім, №496 хадис.; Хидая, Сыффатус-салә – 1/129 бет.;

[16] Бахрұр Раиқ – 1/556 бет.; Майдани, Лүбаб – 1/70 бет.

[17] Сахих Бұхари – 794 хадис. –Фатхул Бари:

      القبلة   المراد أن يجعل قدميه قائمتين على بطون أصابعهما وعقباه مرتفعان فيستقبل بظهور قدميه 

[18] Нурул изах – 27 бет. Сүнәнус сала.

[19] Ибн Мәжә – 388бет/888 хадис; Әбу Дәуіт – 2/162-бет, 886-хадис. Хасан ли ғойрихи.;

[20]О.Н.Білмен:Илмихал – Ta’dili Erkana Riayet. Екі сәжде арасындағы кідірісті «сүннет» дейтін ғалымдар да жоқ емес. (Әш-Шарнабуләли, Мәрақил Фәләх -93, 99бет).

[21] Сахих Мүслім – 218-бет, 473-хадис.