Кіріспе

Қазақ әдебиеті – халықтың рухани қазынасының айнасы. Онда діни дүниетаным, шариғат үкімдері, пайғамбарымыз Мұхаммедтің (с.а.у.) өсиеттері көрініс тапқан. Әсіресе, жыраулар мен діни-ағартушы ақындардың мұраларында хадистердің мәтіні тікелей немесе мағынасы арқылы қолданылғанын байқаймыз. Бұл – қазақ даласында ислам дінінің терең сіңісіп, өлең-жырлар арқылы халық санасына жеткізілгенін дәлелдейді.

1. Хадистің тікелей мәтінмен қолданылуы

Қазақ ақын-жыраулары кейде хадистерді тікелей арабша мәтінімен немесе қазақша аудармасымен өлеңге енгізген.

Мысалы:

«Діннің тірегі – намаз» хадисі жырларда жиі ұшырасады. Ақындар намаздың парыздығын, иманның белгісі екенін халыққа осы хадиске сүйеніп жеткізген.

«Адамдардың ең жақсысы – адамдарға пайдалы болғаны» хадисі қазақ діни жырларында тікелей мәтінмен айтылады.

Мұндай мысалдар Қожа Ахмет Ясауи хикметтерінен бастап, XIX ғасырдағы діни ақындардың шығармаларына дейін кездеседі.

2. Хадистің мағынамен берілуі

Ақындар көп жағдайда хадистің түпкі мәнін қазақы тілдік өрнекке салып жеткізген.

«Жақсы сөз – садақа» хадисі қазақтың: «Жақсы сөз – жан азығы», «Жақсы сөз сүйіндіреді, жаман сөз күйіндіреді» деген жырларымен үндес.

«Ата-анасына жақсылық жасағанға жәннат уәде етілген» деген хадистің мазмұны қазақ ақындарында: «Анаңды Меккеге үш арқалап барсаң да, ақ сүтін өтей алмайсың» деген жолдармен беріледі.

«Көрші ақысы – Алланың ақысы» деген хадистің мазмұны халықтық жырларда «Жақсы болса көршіңіз, бар игілік бір өзіңіз» түрінде айтылады.

3. Хадис пен халық даналығының сабақтастығы

Хадистер қазақтың мақал-мәтелдері мен жырларына сіңіп, халық даналығына айналды. Мысалы:

Хадис: «Тазалық – иманның жартысы».

Қазақ нақылы: «Тазалық – саулық негізі».

Хадис: «Ең жақсы амал – үздіксіз жасалған аз амал».

Қазақ өлеңі: «Тамшыдан көл толады».

Хадис: «Мұсылман мұсылманға бауыр».

Қазақ жыры: «Ағайын тату болса – ат көп, абысын тату болса – ас көп».

Бұл үндестік ислам ілімінің қазақы дүниетаныммен үйлесімді түрде таралғанын көрсетеді.

4. Діни-ағартушы ақындар шығармашылығындағы хадис

XIX–XX ғасыр басындағы Шортанбай Қанайұлы, Мәделіқожа Жүсіпқожаұлы, Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы сияқты ақындар өлеңдерінде хадистерді жиі қолданған.

Шортанбайдың зар заман жырларында пайғамбар хадистері арқылы заман бұзылуы, қиямет белгілері сипатталады.

Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы хадистерді көбінесе тәпсірлік сипатта өлеңдеріне қосып, халыққа насихат еткен.

Қорытынды

Қазақтың өлең-жырларында хадистің мәтінмен қолданылуы – ұлттық әдебиеттің ислам өркениетімен терең байланысын дәлелдейтін құбылыс. Ақын-жыраулар хадисті кейде тікелей мәтінмен, кейде мағыналық нұсқада қолдана отырып, халықты имандылыққа, ізгілікке, тазалыққа, бірлікке шақырған. Осы арқылы хадистер қазақтың мәдени болмысына еніп, халық даналығымен біте қайнасып кетті.

Асылхан Нұртайұлы

Қарағанды қалалық "Қазыбек би" мешіті